Кэм кэрэһиттэрэ - страница 3

Политическай тутул итинник мөлтөөһүнэ үүммүт үйэҕэ сүҥкэн экологическай уларыйыылары кытта дьүөрэлэһэр чинчилэннэ. Өскөтүн хас да кэлиҥҥи үйэҕэ сир экологията улаханнык уларыйбакка, омуктар үөскээбит сирдэригэр государство тэринэн олоро сатаабыт буоллахтарына, балысхан экологическай уларыйыылар сүүһүнэн мөлүйүөн дьону атыйахтаах уулуу аймаан, сыҕайан, Сибиир диэки көһөргө күһэйиэхтэрин сөп. Оннук түбэлтэтигэр Россия государство быһыытынан туруулаһан хаалара уустук. Оччотугар саха омук тарҕаммыт сиригэр-уотугар элбэх араас дьон тоҕуоруһуо. Онон атын айылҕа, быһыы-майгы, сыһыан, тутул олохтонуо. Оннук тутулга дьүөрэлээх саҥа стратегияны, өйү-санааны иҥэриммит көлүөнэни бэлэмниир сыал-сорук субу тирээн кэллэ. Онон ааспыт былдьаһыктаах сүүрбэ сыл бэйэтэ туспа кирбии, быыһык кэмҥэ бэлэмнэнии быһыытынан сыаналаныан сөп. Бу быыһык кэмҥэ саха омук туох-ханнык уларыйыыларга бэлэмнээх буолара эрэйиллэрий, ирдэниллэрий? Манна мин сэттэ араас ирдэбилгэ болҕомтону тардыам этэ.

Бастакы ирдэбил – айылҕа уларыйыыта. Билиҥҥи кэрчик экологическай кэми глобальнай сылыйыы кэмэ диэн анал үөрэхтээхтэр дакаастыыллар. Хотугу эргимтэҕэ олорооччулар ону тулалыыр эйгэлэрэ уларыйыытын кэтээн көрөн бигэргэтэллэр, кэрэһилииллэр. Ити айылҕа уларыйыытын саамай сэрэхтээх көстүүтүнэн Сир магнитнай полюстара хамсааһыннара буолар дииллэр. Ол олус күүһүрдэҕинэ муус ууллан, сир-дойду иэнэ тосту уларыйыа, оччоҕо олохпут эйгэтэ эмиэ тосту уларыйарыгар бэлэмнээх буоллахпытына сатанар. Ол эбэтэр айылҕа үөрэҕин дириҥник баһылааһыны уонна айылҕаттан быһаччы тутулуктаах дьарыктары солбуйар атын ииттинэр дьоҕурдары, тэрилтэлэри сайыннарыахха наада буолар. Саха бэйэтин «айылҕа тыынынан тыынан олоробун» диир өйдөбүлүн дьиҥнээх ис хоһооно дьэ онно арыллыа. Атын сиртэн кыһарыллан көһөн кэлбит дьон биһиги айылҕабыт уратытын билбэт, сатаан туттубат буолуохтара. Оччотугар биһиги, олохтоох омуктар буоларбыт быһыытынан, дьиҥнээх хаһаайыттар курдук дьаһанар туруктаах көрсүөхтээхпит.

Иккис ирдэбил – цивилизациялар хоту диэки сыҕарыйыыларыгар уонна харсыһыыларыгар бэлэмнээх буолуу. Бу урукку өттүгэр биһиги көрсүбэтэх үлүгэрбит. Былыыр-былыр кытай, монгол омуктар цивилизацияларын кытта алтыһан ааспыт буолуохтаахпыт. Онтон европейскай цивилизация нууччалыы көрүҥэ православиенан күөн түстэммитигэр буккуллубуппут. Билигин Россияҕа исламскай цивилизация быгыалаан эрэр, глобальнай диэн ааттанар американскай цивилизация сабыдыала күүһүрэн иһэр. Онуоха тилэх баттаһа улуу Кытайга охтуу эмиэ сыллата сэтэрэн иһэр. Онон цивилизациялар араас көрүҥнэрэ биһиги тиэргэммит иһигэр киирэн өй-сүрэх мөккүөрүн күөдьүттэр күөдьүтэллэр. Биһиги бэйэбитин ханнык да цивилизациялаах курдук чуолкайдык санаммаппыт, ол түмүгэр барытыгар тардыалаһа олорон өйбүтүн сүүйтэрэн, бэйэ дьоһунун ыһыктар куттал тирээтэ. Дьиҥинэн биһиги, Хотугу эргимтэ олохтоохторо, бэйэбит айбыт, тута сылдьар цивилизациялаахпыт – ол арктическай цивилизация. Ситэри эттэххэ, циркумполярнай, ол эбэтэр Хотугу эргимтэ тула тарҕаммыт цивилизация ураты көрүҥэ. Ону тутуһа сатаан сахалар элбэх эрэйи да, сэмэни да ылыналлар, тулууру да көрдөрөллөр. Дьиҥэр, ис-иһигэр киирдэххэ, бу да кинигэҕэ тиһиллибит докумуоннар өй-санаа харсыһыытыгар, хотугу цивилизация уонна атын цивилизациялар күөнтэһиилэригэр саха дьоно бэйэлэрэ тутуһар цивилизацияларын көмүскүүр дьүккүөрдэрин кэрэһилииллэр. Иччилээн үөскээбит төрөөбүт төрүт өбүгэ сир кыаҕынан өлбүгэҕэ тиксии, тыһыынчанан сылларга чочуллубут олох отуорун тутуһуу, омук дьоһунун сүнньүн – тылын, кут тууратын тутуһуу, инникигэ кэскили торумнааһын – бу барыта төрүт хотугу цивилизацияны көмүскээһин, кини эрэ маннык айылҕаҕа, сиргэ-уокка табыгастааҕын дакаастааһын. Маннык өйү-санааны ситэри өйдөөбөккөлөр, татым ычалаахтар омугумсуйууга, былааска өттөйүүгэ сыбыы сатаан, хаарыаннаах дьоммут сырдык тыыннарыгар турбуттара. Дьиҥинэн, Сир олоҕун хаамыытынан көрдөххө, бу киһи аймах олорор эйгэтин харыстааһын, айылҕа туругун алдьаныытын үмүрүтүү буолар. Оттон государстволар баар да буолуохтара, суох да буолуохтара, кинилэр омук историятынааҕар быдан кылгас дьылҕалаахтар. Онон саха омук бэйэтин олорор Хотугу эргимтэтин айылҕатын харыстааччыта, хаһаайына диэн сайдыы кэскилин ис тыынын быһыытынан өйдөбүлэ бу кэлиҥҥи сүүрбэ сылга чуолкайдык өйдөнөр буолла. Ону кэрэһилиир докумуоннар бу кинигэҕэ элбэхтэр.