Киһи биирдэ олорор - страница 65

Сарсыныгар Кыыча уруок кэнниттэн таһырдьа Томмоту күүппүтэ. Уол тахсан быстыбатаҕа. Кыыс өр турбута. Күн арҕаа мыраан арҕаһыгар дугунуута уол дьэ көстүбүтэ.

– Томмот… – Кыыча уолу ааһан истэҕинэ аргыый ыҥырбыта.

Уол кини диэки дьиктиргээбиттии көрбүтэ. Эмиэ хаҕыс харданы ылыам диэбитэ дуу, тугу да саҥарбатаҕа.

– Өр да буоллуҥ… – диэбитэ кыыс.

– Ол… мааҕыҥҥаттан манна тураҕын дуо? – уол буруйдаммыттыы ыйыппыта.

– Мааҕыҥҥаттан…

– Өссө сотору бүттүбүт дии. Мунньахтаатахпытына, түүҥҥэ тиийдэхпитинэ да көҥүлбүт.

– Мин син биир күүтүөм этэ.

Уол соһуйан кыыс сирэйин көрө түспүтэ.

Аргыстаһан дьиэлэрин диэки хаампыттара. Балачча өр саҥата суох испиттэрэ. Полевой уулуссаттан туораан Кыһыл Армия уулуссатыгар киирбиттэрэ. Кыыс дьиэтигэр тиийэрэ, арахсаллара чугаһаабыта.

– Томмот, баһыыба… – диэбитэ Кыыча, атаҕын тумсун көрөн иһэн.

– Туох иһин?

– Бэҕэһээҥҥи…

– Ээ-э! Кэтэһэн сордоһон, баһыыбаҕа син тигистэ дии саныыгын дуо?

– Суох! – кыыс төбөтүн күүскэ илгистибитинэн тохтуу түспүтэ. – Инньэ диэбэппин. Диэм да суоҕа. Урут да инньэ дии санаабат этим.

– Инньэ диэбитиҥ дии. Өйдүүгүн дуо?

– Ол бэйэм… акаарылаан…

– Чэ баһыыбаҕар баһыыба.

Эмиэ балачча сыыһа-халты көрсө турбуттара.

– Томмот, эн…

– Мин?.. – диэбитэ уол, көһүтэн турбахтыы түһэн баран.

– Эн… эн… үчүгэйгин.

Инньэ диэт, Кыыча уулусса устун сүүрэ турбута.

“Үчүгэйгин…” Кыыча Томмокко сөбүлүү саныырын туһунан балтараа сыл устатыгар эппит тыла суос-соҕотох ити этэ. Бу көрсүһүү кэнниттэн сыл аҥаарыттан ордук кэм ааспыта да, бэйэ-бэйэлэрин сыһыаннарыгар хабааннаах атын биир даҕаны тылы уол Кыычаттан истибэтэҕэ. Томмот даҕаны ол туһунан төрүт тыл быктарбатаҕа. Баҕар, ити тылы кини улахаҥҥа уурбатаҕа, алдьархайтан быыһаттарбыт кыыс махталын эрэ курдук санаабыта буолуо… Ол эрээри Кыыча бүтэйдии сэрэйэрэ уол сөбүлүүрүн. Сөбүлүүрүн эрэ да буолбатах, тап… Чэ кэбис. Ол туһа туспа. Ити, баҕар, кини алҕас өйдөбүлэ буолуо. Кыыча бигэтик эрэнэрэ: Томмот кинини ханнык даҕаны кытаанах түбэлтэҕэ түһэн биэрбэтигэр. Томмоту адьас саарбаҕа суох итэҕэйиэххэ сөп этэ. Комсомолга ылыҥ диэн сайабылыанньатын Кыыча ол да иһин, уолу итэҕэйэн, биэрбитэ. Аккаастыахтара диэн дьиксиннэр да, итэҕэйбитэ. Кыыча санаатыгар, Томмот хаһан да сыыспат этэ. Барыта кини эппитин курдук тахсан иһэрэ. Арай бу түбэлтэҕэ алҕаһаабыта…

Оннук. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин хайдах санаһалларын туһунан ити суос-соҕотох тыл этиллибитэ. Оо, оттон кинилэр төһө үлүгэр үгүһү кэпсэттилэр этэй ити киэһэттэн ыла? Үөрэхтэрин, доҕотторун, учууталларын тустарынан. Саамай кылаабынайа, политика туһунан. Хас сэһэргэһии политзанятие, оттон Томмот пропагандист курдуга. Быһата, кини Кыыча штатнай, личнэй пропагандиһа этэ. Атын уопсай үөрэх өттүгэр сороҕор баһыйтардар даҕаны, уол политикаҕа киниттэн быдан киэҥ, дириҥ билиилээҕэ. Томмот бастакы күннэргэ советскай техникум студентката өйдүөҕэр бэрт судургу суоллартан саҕалаабыта. Ону истэ сатаан баран, Кыыча күлбүтэ:

– Томмот, баай баттала куһаҕанын, киһи киһини көлөһүннүүрэ түктэритин, аан дойду быйаҥын үлэ айарын, ол быйаҥы үлэ киһитэ бэйэтэ туһаныахтааҕын, көҥүл, тэҥ быраап, советскай былаас үчүгэйин миэхэ оскуолаҕа, техникумҥа үгүстүк үөрэппиттэрэ. Ити ханнык баҕарар чиэһинэй киһи ылыныахтаах, толоруохтаах суоллара. Мин эмиэ итини бүтүннүүтүн ис сүрэхпиттэн ылынабын. Төрүт саарбаҕалаама!

Уол итэҕэтэ сатыыр суоллара кырдьык олус судургуларыттан бэйэтэ даҕаны сонньуйбута. Дьэ ити кэнниттэн саҕаламмыта дьиҥнээх политическай оскуола. Брошюралар, кинигэлэр, томнар. Мөккүөрдэр. Цитаталар, цитаталар… Кыыча билиҥҥи политическай сайдыытыгар Томмот оруола туохтан да улахан. Кини суоҕа буоллар, хайдах-хайдах буолуо этэй? Ол эрээри… кини хайдах суох буолуой?.. Кини баар. Кини мэлдьитин баар… Кини суох буолуон сатаммат… Кини…