Դա էլ չկատարվեց, դա էլ մնաց սրտումը։ 1923 թվի մարտի 22-ին (Դսեղում արդեն գարուն էր) Մոսկվայում մի ցուրտ, մի սառնամանիք առավոտ Թումանյան
հարազատներին պատգամ արեց.
– Ղոչաղ կացեք։– Ու դեռ այնքան ջահել՝ գնաց աշխարհից.
Աղբյուրները հնչում են ու անց կենում,
Ծարավները տենչում են ու անց կենում,
Ու երջանիկ ակունքներին երազուն
Պոետները կանչում են ու անց կենում…
Հեռվում ինչ-որ տեղ մեկը երկար կանչում է։ Հովիվ է երևի, ընկերոջն է կանչում։
Ես սթափվում եմ մտքերից։
– Գնանք, արդեն ուշ է,– ասում է Արմենուհին։
Արևը մոտենում է Չաթինդաղի կատարներին։ Մենք բլուրն ի վար իջնում ենք դեպ
գյուղ։
Երկնքում հատուկենտ աստղեր են երևում։
Հեռվում, Ծաթերից այն կողմ, լեռների վրա երևում է լուսինը՝ կիսատ հաց՝ վրա
մատների հետքեր։
Հրաժեշտ ենք տալիս դսեղցիներին ու Դսեղին։ Արդեն տոմս են պատվիրել մեզ համար, դանդաղ, զրուցելով իջնում ենք դեպի Թումանյան բարձունքը։
Գեղեցիկ է Լոռու ձորը՝ շրջված երկինք։ Լուսինը լեռների ետևից ելել ու մնացել է կանգնած. ձորը խորն է, վախենում է ձորի վրայով անցնել, իսկ աստղերը՝ ցածր, խոշոր-խոշոր, պլշած նայում են։ Ներքևում վշշում է ''տան տակի ձորի'' Դեբեդը. ''Գիշերները լռության մեջ միշտ ականջ էի դնում Դեբեդի ձայնին՝ երբեմն խուլ ու խոր, երբեմն պարզ ու ահավոր։ Եվ կարծես խոսում էր հոգուս հետ…''։ Լուսնալուսնի տակ փայլփլում ու կորչում է Դեբեդը, ասես կանչում է. ''Արի, Անուշ, արի տանեմ յարիդ մոտ''։
Վերևում բարձր, շատ բարձր, կամիր լույս արձակելով մի օդանավ անցավ, հետո մի
աստղ պոկվեց, գնաց, կորավ աստղերի մեջ։
Երկնքի անհուն, հեռու խորքերի
Անմուրազ մեռած սիրահարներ
Աստղերը թըռած իրար են գալիս…
– Սա Թումանյանի բարձունքն է։ Դսեղ գյուղը հիմա կոչվում է Թումանյան, հրեն Թումանյան բանավանը, Թումանյան կայարանը։ 950 աշակերտի համար դպրոց ենք կառուցում, էլի Թումանյանի անունով ենք կոչելու։ 21 կիլոմետր հեռավորությունից Փորթ-փորթ աղբյուրի ջուրը գյուղ ենք բերում և աղբյուրը էլի Թումանյանի անունով ենք կոչելու։ Սանահինի քարափին ամբողջ հասակով մեկ կանգնեցնում ենք արձանը։– Դսեղ գյուղի կոլտնտեսության նախագահ Սարգիս Աղաբեկյանն է խոսողը։
– Այնպես որ, համատարած Թումանյան է,– ժպտում է Արմենուհին և արտասանում է Էմինի տողերը.
Երբ Թումանյանը աշխարհում չկար,
Արդյոք Լոռվա սեգ լեռները կայի՞ն…
–Չկային,– իսկույն ասում է Սարգիս Աղաբեկյանը ու շարունակում է,– Էս ձորում՝ Ձաղի ձոր ենք ասում, Թումանյանի պապոնց այգիներն են եղել, որի մասին ''Հին օրհնության'' մեջ գրել է։ Լույս լիներ, կգնայինք, կնայեինք, ընկուզենիների բները մնում են դեռ։ Էն ձորում էր ապրում Ղոխնանց պապը։ Հիշո՞ւմ եք, ''Հառաչանքում'' գրած է։ ''Հառաչանքում'' գրածը հենց ինքը՝ Ղոխնանց պապն է պատմել Թումանյանին։
Ռիման նայում է ժամացույցին։ Ուշանում ենք։
– Մեր Գուգարանց աշխարհը, մեր Լոռվա ձորը բարով հիշեցեք,-ասում են Սարգիս Աղաբեկյանն ու Արմենուհին։
Նեղ կածանով իջնում ենք դեպի Քոլագերան։ Մեզ ծանոթ կածանն է. մորոլվելու վախ չունենք։
Քուն էր մտել անտառը, և լուսինը բարձրից հսկում էր անտառի անուշ քունը, այնտեղ, ձորում աղմկում էր գետը՝ Դեբեդը, և միալար լռության մեջ, Դեբեդի միալար վշշոցի հետ ասես մեկը կամաց երգում էր մութ ձորում.
Հեյ , պարոններ, տեսա կանաչ գարունքի
Էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա,
Սիրուն հորթը մոլոր կանգնած իր կողքին
Էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա
Գընդակն առած գնում էր փուչ աշխարքից
Գանգատվելով մարդու անգութ արարքից
Արյուն տալով, մղկտալով իր վերքից
Էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա…։
Մութ ձորում, իրոք, կարծես թե տխուր երգում էր ինչ-որ մեկը։ Փամբակի լեռներում սուլեց, հետո երևաց Երևան-Թբիլիսի գնացքը։ Մենք արագացրինք մեր քայլերը։
Ներքևում երևում էին արդեն Քոլագերան կայարանի լույսերը։
