Урут бобуллубут айымньылар - страница 2

П.И. Оросин Соловецкай концлааҕырга биэс сылга түбэһэн олорбута, ол эрээри тыыннаах ордубута уонна Бодойбоҕо олохсуйбута. Кини бэйэтин кэмигэр суруйааччы быһыытынан балачча биллэрэ. Оҕо үөрэҕин кинигэлэригэр киирбит айымньыларын аахпакка туран, оччотооҕу хаһыаттарга, сурунаалларга сүүрбэччэ хоһоону, кэпсээни бэчээттэппитэ. Оруоһун, репрессия хаптарбатаҕа буоллар, сахаҕа биллэр суруйааччы буолар кыахтааҕа. Ол эрээри сэбиэскэй былааһы утарбыт өстөөх дьарылыктанан аата өр кэмҥэ ахтыллыбакка сылдьыбыта, айымньылара 2000-с сс. биирдэ хос бэчээттэммиттэрэ.

Кинигэҕэ Соловецкай концлааҕыртан күрээбит эр сүрэхтээх, кэлин кыраныысса таһыгар олохсуйбут, айар дьоҕурдаах М.Ф. Корнилов «Олох долгуна» хоһооно киирдэ. Бу айымньы туһунан Багдарыын Сүлбэ маннык суруйбут: «Хоһоон, көрөргүт курдук, син улахан. Ити – чахчы үрдүк идиэйэлээх, норуот бүттүүнүн дьылҕатын дьылҕа оҥостубут киһи суруйуута. 1920—30-с сс. суорума суолламмыт дьоммут бары даҕаны итинник дьон эбиттэрэ буолуо. … Хоһоонунан ааптар омук бүтүннүүтэ даҕаны уонна кини, М.Ф. Корнилов, тус бэйэтэ даҕаны, Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ хайдахтаах үтүргэҥҥэ түбэспиттэрин, туох эрэйи-буруйу көрбүттэрин кэпсиир. Соловецкай концлааҕырга сааһылаан һаха барахсаны айыы күнүттэн һүтэртээбиттэриттэн кини бассабыыктарга ынырыктаах хом санаатын этэр. Хомуньуус партия салайар сэбиэскэй былааһа төрөтөр оҕотун төннөрдө, үөскэтэр сүөһүтүн иҥнэрдэ диэҕин диир. Кини кэмигэр быһыы-майгы хайдах сайдан иһэрин көрбүт көнө сүрэхтээх, омугун олоҕунан олорор, дьылҕатын дьылҕа гыммыт ким баҕарар итинник диэхтээх этэ».

Дьэ ити көрөрбүт курдук, саҥалыы сайдан эрэр саха литературатыгар репрессия бастакы долгуна ыараханнык тайанан ааспыта. Баартан бастыҥнара, суолталаахтара, дьоҕурдаахтара, сытыылара ким хайа иннигэр түбэспиттэрэ, тоталитарнай режим бастакы сиэртибэлэрэ буолбуттара. Ааптардар уустук олохтоммуттарын курдук, айымньылара эмиэ кэрэгэй дьылҕаламмыттара.

Иккис долгун, бастатан туран, П.А. Ойуунускай уонна даҕаны атын норуот биллэр-көстөр салайааччыларын тутуллуутун кытта ситимнээҕэ. К.О. Гаврилов бу кэмҥэ хаайыллыбыта. Суруйааччыларыттан Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон, Н.М. Заболоцкай, С.А. Саввин-Күн Дьирибинэ хаайылла сылдьыбыттара. 1940-с сс. араас төрүөтүнэн Н.Н. Павлов-Тыаһыт, И.Д. Винокуров-Чаҕылҕан түрмэҕэ киирбиттэрэ.

И.Е. Слепцов-Иван Арбита (1913—1943) – уопсай халыыпка киирбэтэх, тыллыын-өстүүн ураты, саха андеграунун чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ этэ. Кини туох-хайа иннигэр саха литературатын историятыгар «Долгуннар» диэн омоним-рифмалаах поэматынан биллибитэ. Байыаннай учуокка турбакка сылдьарын сэриигэ барымаары соруйан куотуна сатаабыт, санаа түһүүлээх үс хоһоонунан былааһы холуннарбыт диэн матыыптаан 1942 с. тутуллубут. Саха сирин НКВД-тын байыаннай трибунала ытарга бириигэбэрдээбит, ону ааһыммытыгар 10 сыл түрмэнэн солбуйбуттар. Арбита хаайылларыгар төрүөт буолбут хоһооннорун ааҕааччылар бу хомуурунньуктан билиэхтэрэ. Поэт айымньыларын доҕоро Г.М. Васильев өр сылларга харыстаан уура сылдьыбыта. Арбита нэһилиэстибэтэ 1993 с. күн сирин аан бастаан көрбүтэ.

1940-с сс. Саха сирин литературнай олоҕун чаҕылхай көстүүтүнэн Г.П. Башарин «Саха үс реалиһа-сырдатааччыта» кинигэтин тахсыыта буолбута. Учуонай оччотооҕу кэмҥэ бобуллубут суруйааччылар А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев айымньыларын олохтоохтук ырыппыта. Кинилэр саха литературатын төрүттээбит, үрдүк таһымнаах айымньылары суруйбут классик суруйааччылар буолалларын дакаастаабыта уонна: «Литературное наследство Кулаковского, Софронова и Неустроева, будучи энциклопедией письменной интеллектуальной культуры дореволюционной Якутии, является сокровищницей благородных чувств, свободолюбия, прогрессивных идей, культурным богатством якутского народа», – диэн түмүктээбитэ. Ол эрээри Г.П. Башарин үлэтэ былаас, салалта өттүттэн улахан утарсыыны көрсүбүтэ. Аны бу кэмҥэ БСК(б)П Киин кэмитиэтин «О журналах “Звезда” и “Ленинград” (1946), «О кинофильме “Большая жизнь”» (1946), «Об опере “Великая дружба”» (1948) диэн улахан токурутуулаах уураахтара мэҥэһик буолбуттара. Бу барыта холбоһон саха литературатын историятыгар «хабахха тыыныы кэмин» үөскэппитэ. «Саха литературатын историятын уочаркатыгар» (1956) Кулаковскай, Софронов, Неустроев «националистическай» айымньыларын уонна Башарин «Саха үс реалиһа-сырдатааччыта» диэн кинигэтин сабыдыалларыгар оҕустаран, саха сорох суруйааччылара идейнэй өттүнэн улахан омсолоох айымньылары айбыттара этиллэр: «Ол айымньыларга Саха сирин былыргы олоҕо арбанар (С. Васильев «Ленскэй абатыйыыта», «Ат ырыата» поэмалара) уонна саха икки нуучча икки норуоттарын хардарыта сыһыаннаһыылара сыыһатык, токурутуллан көрдөрүллэр (Суорун Омоллоон «Айаал», Таллан Бүрэ «Уолан Эрилик»). Таллан Бүрэ уонна Суорун Омоллоон саха норуотун кытта бииргэ олорбут, охсуспут нуучча боростуой дьонун оруолун көрдөрүүнү букатын тумнан ааһаллар. Кинилэр айымньыларыгар революционнай Россия бастыҥ бэрэстэбиитэллэрэ саха норуотугар оҥорбут үтүө сабыдыаллара эмиэ адьаһын таарыллыбакка уонна көрдөрүллүбэккэ хаалар». Буортулаах сабыдыалга оҕустарбыт айымньыларга Н. Заболоцкай «үөр тыыннаах киһини үөрэтэрин» туһунан суруйбут «Мааппа» кэпсээнэ эмиэ киллэриллибитэ.