Булгунньахтаах аҕатын ууһугар, Саһыл Сыһыы учаастагар улахан баай суоҕа. Онно-манна тиийбит-түгэммит сытыы дьон бааллара биллэр. Кэкэ Дьабыл, Дьэргэстэй, Табылы диэннэр түҥ былыр бааллара үһү. Онтон нуучча кэлбитин кэннэ Чуомунай Дьөгүөр Маҥнайгы Камчаткатааҕы экспедицияҕа бэдэрээттэһэн, 100 атынан көтөхпүт. Экспедиция начальнига «Темный Егор» диэн сурунаалыгар киллэрбит этэ. Ити киһи Аммосов Егор диэн эбитэ үһү. Булгунньахтаахха 40 сэргэни туруорбутуттан 19 ордубутун биһиги 1920 сылларга ааҕарбыт.
Советскай былаас сылларыгар Саһыл Сыһыыга И. Я. Строд этэрээтин Мөөкөөнөп Ньукулай, Чуомунай Дьөгүөр ытыта (хоһун хос сиэнэ) булларан, өстөөх тоһууруттан мүччү түһэрэн, сыаната биллибэт сүдү үтүөнү оҥорбута биллэр.
ӨЛҮӨС МАКААРАП ОЙУУН ӨЛҮҮТЭ
Мэҥэ улууһугар, Алтан нэһилиэгэр Макаараптар диэн төрүт уус дьон олорбуттар. Оччут ойуун уола, Ньоҕорулла ойуун сиэнэ Өлүөс Макаарап диэн ойуун киһи ыраахтааҕы былааһын саҕана аарайа кырдьан өлбүтэ үһү. Ол киһи кыһын, арыт сайын Дьокуускай куоракка киирэн, олохтоох сахаларга уонна сахатыйбыт нууччаларга сахалыы ыарыылары дьалбыйан ойууннуур идэлээҕэ үһү. Үксүгэр иирэн ыарыы, босхоҥ буолуу, уҥар ыарыы ойуун кыыран абырыыр ыарыылара эбиттэр.
Кырдьар сааһыгар, өлөр үйэтигэр Дьокуускайга киирэн биир баай ыалга кыыраары холуочуйан олордоҕуна, эдэр дьахтар киирэн: «Мэҥэ кырдьаҕаһа киирбиккин. Кытаҕыҥ уһугар олорон аһыыһыкпыт-сииһикпит дии», – диэн оонньуу-күлүү курдук эппит. Онуоха холуочуйбут оҕонньор: «Эдэрим буоллар, аһатыам, күндүлүөм, көрүлүөм этэ», – диэн дьахтары өһүргэтэр кына, аанньа ахтыбаттык саҥарбыт-иҥэрбит. Онуоха ол дьахтар тахсарыгар: «Уһаатахпына, тоҕус хонугунан дьиэҕэр-уоккар тиийиэҕим. Дьэ онно көрүлүөхпүт, кэтэһээр», – диэн баран, тахсан баран хаалбыт.
Дьахтар таххыбытын кэннэ дьиэлээхтэр: «Кырдьаҕас, алҕаһаатыҥ. Ыҥыран көрдөһүөххэ. Ити аатыран эрэр Алыһардаах удаҕан», – диэн эппиттэр. Ону оҕонньор ылымматах. Дөксө эбии, киэбирэ быһыылаан: «Атаҕын үрдүгэр ииктиир атах сыгынньах кыыс оҕоттон көрдөһүөм дуо?» – диэн буолумматах. Ол эрээри кини санаатыттан арахпатах бу дьахтар. Сотору дойдутугар төннүбүт. Өр-өтөр буолбатах. Тоҕус хонуга эбитэ дуу. Арҕаа диэкиттэн этиҥнээх най хара былыт тахсан кэлбит. Этиҥ этэн, чаҕылҕан чаҕылыйан, тыаллаах, силлиэлээх самыыр түһэн барбыт. Ону утары Өлүөс Макаарап, кыырар таҥаһын кэтэн, кэргэттэрэ төһө да буойбуттарын иһин, силлиэни, тыалы утары күрүлүүр күнүс утары кыыран тиҥийэ турбут. Ол тыал ааһа турбут. Оҕонньор дьиэтигэр киирэн сыппыт. Ыарытыйа быһыытыйбыт уонна эппит: «Алыһардаах удаҕан ийэ кыыла тыҥырахтаах көтөр эбит», – диэн. «Мин ийэ кыылым, күөх эбириэн оҕус, кыайан утарсыбакка, куота турда. Ону ханна тиийэн ситэн сиирэ буолла?» – диэбит.
Ити кэмҥэ Аммаҕа, Соморсун нэһилиэгэр, Мээндиги чараҥар нэһилиэк мунньаҕа буола турар эбит. Онно арҕаа диэкиттэн Хонору үрэҕи таҥнары силлиэлээх, этиҥнээх ардах тиҥинээн кэлбит, мунньах дьонун үрэйбит. Онно саас ортолоох Чөппүүк уола Мэхээлэ диэн ойуун, икки илиитин тыҥыраҕын кумуччу тутан баран, эрбэһин быыһыгар умса түһэн сыппыт. Ардах ааспытын кэннэ туран эппитэ үһү: «Өлүөс Макаарап ийэ кыылын, күөх эбириэн оҕуһу, улахан тыҥырахтаах кыыл, үрдүгэр олорон иһэн, тоҥсуйа иһэр. Сиир буолбут, быһыыта. Быһа кымньыылаан, быһа хабан ааһыахтара диэн ити сыттым».
