Яна бир эътирофда рус Толстой эрди, виждони бутун, тафаккур кўлами кенг бўлмиш бўлғай. Бир ўй келса, шу даражадаким, бир тугал фикр қоғозда юз қаторга етур, нуқта келмас. Бир фикр баёнига беш-олти юз сўз қўллайдурки, ўқилур малол бўлмагай. Даҳоси кучли бўлмиш бўлғай ва истеъдоддадур. Одамий мавжудотга хос ҳис ва муносабатлар хусусида камёб саналур асарлар битмиш. Айнан тафаккур қолипларин авлодлар учун ондин олмоқликда айб йўқтур, ул усулларким, ондин авлодлар даҳоси кучаймиш бўлгай, инсон руҳиятида ақлнинг тасаввурлар биносидин маъни йиғмоқ услуби ривожланур. Бул даврларким андоқларким курраи заминда бўлса, бармоқ етар саноқли эрур.
Онинг дунёвий ҳаёт машаққати онда эдиким, қайдин ҳам англамиш бўлгай, ҳаётнинг мутлақ мантиғин англаб етмамиш эрди, ончаким дунёни, ҳаётни оқибат суймаб эрди.
Булким ибрат учун айтилурким, одамий мавжудотга дунёни суймоқлик айб эрмас эрур, лек ул суймоқликни суистеъмол қилмоқ хилофдур, одамий мавжудот учун қонуниятсизлик эрур.
Чун инсон ҳилқатига жо бўлмиш суймоқ, севмоқ хоссаси номоддий жараёнлардур, ул хусусда келгусидадур, ва коинот-табиатнинг ўзи ҳам, гар қонуниятли тартибдаги тафаккур бирла кузатилса, гўзалликлардин иборатдур, асли.
Оврупо юртларида ҳам, уммон орти Амриқо мамлакатларида ҳам, Осиё ва Шарқ ўлкаларида ҳам истеъдод ва тафаккур кучи нисбатан зиёда ақл эгалари кўпдан кўп бўлиб эрдилар, асар ва санъатларидан сезиладур, анчайиндур, ўқиб, кузата таҳлил қилниб ҳам эрди.
Аёллардинким, ушбуда онинг ҳақида айтиб ўтмаслик беилождур. Улким, мисолан, ўз даврида Қурия халқин онаси-малика бўлмиш эрди, исмиким, хотирда эрмас, балким сўнгги малика, маърифат-тараққиёт учун курашмиш эрди, сиёсат андоқлар кечмишким, келажак учун ул ўз бошидин била тура кечмиш бўлғай, ончаким, анча-мунча эркакка эрмасдур, ул эркакларким, ҳар қавмларда ўта саноқли бўлурлар ёинки бўлмаслар, мутлақ.
Эътироф ва таҳсинларким, улгаким, рост бўлса гар, келмиш қилич сори аёл боши бирла хотиржамлик-ла мардларча тик боқмиш, қочмоқликни ор билиб, бошин тик тутиб тек турмиш, андоқларким аёл зотида ўта кам бўлгай! Аёл не, эркак зотда кам бўлмишдур, бас!
Улким оқибатгача Қурия халқин чин ифтихорига ва фахрига лойиқ бўлгай. Дунё халқлари орасида Қурия халқин насаб ва эътиборин, бул ушбуни англагувчиларгаким, ул ўз аёллик тақдири бирла бемисол юксалтирмишдур.
Бул ўлкалардинким Тўмарис аёлни эслайдурларким, саркарда бўлмиш бўлгай, ул ҳам ватанпарварлигида, жасоратда, мардликда, ўлимга тик боқмоқликда бемисол бўлмишдур, лек онинг сиёҳи ўзгачароқ бўлмишдур, чун ул ишлар Ислом дини маданияти қадар эрди.
Ўз ўрнида, аёлларким, инглиз ёинки фаранг, рус ёинки хитое, қуралай ёинки турк ва ё туркийдур, ҳоқонлардин ёинки аҳли ҳоқонликлардин бўлмиш бўлгайлар, кўп ва хўб маъқулдурлар. Аларнинг сифат ва фазилатлари ончаларким мўлким, андоқлар ўтмишда саноқли воқеъ бўлибтур, лек аларни ушбуда номма ном тилга келтирмоқ аларнинг кўплик жиҳатидин беимконликдадур!
Аларнинг барчаси ҳам ўз халқида ҳам, ўзга халқларда ҳам ҳурмат ва эътирофга сазовордурлар.
Еттинчи боб
КУНИ КЕЧА
Сўнгги юз йиллик даврдаким, ушбу онинг тилида келтирилмиш халқ дунёвий ҳаёт кечирмиш юртда бемисл маънавий ўсувлар бўлмиш, ер юзасининг айрим ўлкаларида ҳали найза силкитмишлар бор эрканин эътиборга олинса, бу ҳолат мислсиз ҳидоят, яъни дунёвий мавжудотлик тараққиёт йўлининг пойдевор қисмига чиқа билмоқ эрур, кўп эзгу ва яхши ишлар зуҳурга келмиш, олимлар, шоирлар, ёзувчилар, мусаввирлар, созандалар, ҳар турфа касбу ҳунар эгалариким кўп ва хўб бўлмишдурлар. Алар сарафрозлик топмишлар, ибратли ишлар қилмиш ва ёзмишлар, ҳар турфа маълумотларни қонуниятга солмишлар, ҳар турфа санъат, яъни ўзликни англай, ўзликдин ул англанмиш имконият доирасида ҳар тур ифодалар яратмишлар ва келажак учун қолдирмиш бўлгайларким, мисоли бул юрт эл ва элатларда асрлар оша дарахтнинг сувсизликдин ўса олмамиш ва сув бирла гуркирамиши мисол маънавияти ўсиб, дунёга мева солмиш эрур.
