Где, когда и как родился мугам - страница 12

AZƏRBAYCAN ZİLİ (ZURNASI)

Səkkiz min il öncə icad edilmiş ZİL piktoqram (şəkil yazı) işarəsi (solda) bu gün də zil – zurna adlandırdığımız alətin əksi idi

Ulularımız zil səsinə görə ona elə ZİL də deyirdilər və Kars konservatoriyasının professoru dostum R.İmraninin şəxsi söhbətimizdə bildirdiyinə görə, Türkiyədə ona elə zil də deyirlər. Zil Türkiyə lüğətlərində zəng, qapı zəngi olsa da, dialekt variantında zurnanı da ifadə edir. Göründüyü kimi, musiqinin özü qədər qoca olan zil türkün bir sıra çivi işarələrinin şəkil yazılı əsasında dururdu. Bütün dünyaya da bizdən yayılırdı.

Bu da hələ son deyil. Şeir dilinin mürəkkəbliyinə görə ehtimal ki, 6 min il oncə yazıb-yaratmış Enlil İsmə dövrlərinə təsadüf edən, yuxarıda artıq tanış olduğumuz şairə Bikənin təsvir etdiyi hadisə, bu gün Türkiyə camelərində Mevlani təriqətinə məxsus dərvişlərin rituallarını xatırladır. Muğam sədaları altında Yerin özü kimi bir ox üstündə fırlanıb göylərdən paklıq diləyən cəlaləddinçilərin “Semavi reqsi”ni təsvir edır bir növü anun poeması. İlk beyt belə başlanır:

A nə zırı dibale çəkir Uda, kad əbada,

Dimmə! Kürrə ana əməli latehə!

Həmmədanda yazıb yaratmış şairə Bida Həmmədani (Bida —dəyərlilik əmsalı anlamında tək, yeganə, yalnız deməkdir. Bu adı da tarımız, udumuz kimi farsınkı sayırlar bizim öz mütəxəssislərimiz; Həmmədani ləqəbinianabiz vermişik) özünün “Həmmədan kuku” adlı şeirində Arazla, Kürlə yanaşı, saza da müraciət edir a:

Sazu şama tudağun ki, bihama çiçi,

Amma tudsaq, aya tudağun ki, behama çiçi!

Aşağıda yanaşı verdiyimiz şəkillərdə terrakotta əks edilmiş qədim ozan ilə müasir ozan Araz Elsəsin fotosu müqayisə edilir. Onlar sanki Şairə Nənənin təsvir etdiyi şeir parçasının kətan üzrə əksidir:

ANTİK NAMƏLUM OZAN – MÜASİR OZAN ARAZ ELSƏS

“Şumerdən” tapılmış və hazırda Britaniya muzeyində saxlanılan terrakot (bişirilimiş gil) lövhə üzərində saz çalan antik ozan və müasir məşhur ozanımız bütöv vətənhavalı, sevimli Araz Elsəs. Gəlin bir anlığa, hər iki sənətkarımızı daha yaxından müşahidə edək.

Sifət eyni sifət, saç eyni saç, poza eyni poza, alət eyni alət, halət eyni halət!

Burada heç böyüdücü linza da lazım deyil. Bunlardan birincisi 5 min il bundan öncə yaşayıb daşlaşmış ozan, ikincisi müasirimiz ozan Araz Elsəs. Bunlar ikili xromosomun там dəsti sayılan bir ziqotadan törəmiş əkiz sifətlər deyil, bəs nədir? Kim dana bilər ki, Araz Elsəsin Xan Araz kimi coşub-daşan, tüğyan edən qanındakı istedad onun doğulduğu Urminin cəmi bir neçə yüz kilometrliyində “Şumer” adlandırdığımız Batıda dünyaya göz açmış bu ulu Baba ozanın qanından gəlmir? Onların qaploqrupları eyni deyil? Kim dana bilər ki, onların hər ikisi eyni gennən deyil? Bu terrakot pannonu yapan heykəltaraş da öz vaxtında sənətinə vurğun olduğu öz müasirini – Saz çalıb, söz qoşan gerçək ozanı, yəni elə Araz Elsəsin bir düz xətt boyu əcdadını əks etdirib işində… Sevdikləri heyvanlar aləmində aylı gecədə sazın müşayiəti ilə Vətən nəğməsi demirmi hər ikisi?

Aşağıdakı sətirlər Bida Həmmədaninin artıq tanış olduğumuz “Həmmədan kuku” adlı şeirinnən digər nümunədir. Şeir anun Quzey Azərbaycanımızın Kür-Araz ovalığında doğulduğuna şahidlik edir. Anadan olduğu doğma yurdu üçün burnunun ucu göynəyən Ulu Şairəmiz harmonik və həm də monoton nəğməsini dinlədiyi ququ quşuna nidası ilə qəlbinin başı göynədiyi Kürün, Arazın nəğməsinə və görünür, Quzey Azərbaycanda mühitində böyüdüyü türk dilinin