Ислам модернизациясы. 1 Бөлім - страница 7

Мұсылман елдерінде табыстың 20%-ын құрайтын жеке меншікке салық (хұмс), ораза кезіндегі салық (пітір садақасы) жəне имансыздардан алынатын салық (жизия) бар[15]. Исламның əлеуметтік доктринасы теңдік, ынтымақ, белсенділік жəне аскетизмге қарсы тұруға толы. Мұхаммед пайғамбар былай деген: «Сендердің ең жақсыларың – көктегі нəрселер үшін жердегі нəрселерге немқұрайлы қарағандарың емес, керісінше істегендерің емес; Сендердің ең жақсыларың – екеуінен де алғандарың». Мұсылмандық этика осы ұстанымды ұстанып, еңбек пен байлықты жарылқап, бойдақтықты жоққа шығарады. Классикалық исламда белсенділік бағдары көбінесе Құдайдың алдын ала белгілеу догмасымен қатар өмір сүрді. Мұсылман теологтарының көпшілігі өздерінің ниеттерін жүзеге асыру үшін бар күш-жігерін салуға, Құдайдың көмегіне сеніп, бар жағдайды өзгертуге шақырды жəне адамның бақылауынан тыс болатын нəрселерді алдын ала белгіленген деп қабылдау керек. Уақыт өте келе, құдайлық детерминизм, мұсылмандардың діни санасында, ең алдымен, белсенді емес фатализм жəне тыныштық рухында қабылданды. Ислам либерализмі, Халифат жағдайында пайда болған исламның классикалық саяси теориясы дін мен мемлекет бірлігін қорғайды. Халифаттың саяси идеалы сөзсіз теократиялық емес, сондықтан кейбір зерттеушілер «теократия» эпитетінің қолданылуына жол берсе, мұны əрқашан «атқарушы», «қорғаушы» жəне тіпті «зайырлы» теократия сияқты түсіндірулер арқылы жасайды. Көптеген заманауи мұсылман реформаторлары исламдағы билік тек зайырлы болуы мүмкін деп санайды, өйткені ислам «рухани» діни билікті білмейді. Қатаң мағынада шииттерге теократиялық (дəлірек айтсақ иерократиялық) идея тəн.

Исламдағы алғашқы діни-саяси бөліну VII ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Халифаттағы биліктің сипаты мен үздіксіздігіне қатысты келіспеушіліктер мұсылмандардың суннит, шииттер (арабша «ізбасарлар») жəне харижиттер (арабша «əрекет ету») болып екіге бөлінуіне əкелді. Сунниттер алғашқы төрт тура жолдағы халифаның билігінің заңдылығын мойындады, ал шииттер мұсылман қауымының жалғыз заңды басшысы төртінші тура жолдағы халифа жəне шииттердің бірінші имамы Əли (661 ж. қайтыс болған) жəне одан кейін өлім, оның ұрпақтары (Алидтер). Бұл бөлінудің салдарынан Араб халифатындағы азамат соғысы болды. 7 ғасырдан бастап ислам теологиясында иман мəселесі, үлкен күнə жасаған адамның жағдайы, тағдыр, илаһи болмыс пен сипаттардың арақатынасы, «жаратылу» сияқты теориялық мəселелерге қызығушылық туды. Құран жəне т.б. Осы мəселелердегі келіспеушіліктер бірқатар ағымдардың пайда болуына əкелді, олардың арасында сүнниттер, шииттер, харижиттер, муржииттер жəне муғтазилиттер бар. Нəтижесінде исламда ресми православие қалыптаспады, теологиялық полемика көптеген ғасырлар бойы исламдық діни өмірдің ажырамас бөлігі болып қала берді. Көзқарастар мен мүдделердің белгілі бір тепе-теңдігі азды-көпті стихиялы түрде қалыптасады, оның тəн белгілерінің бірі мұсылмандардың жалпы рухани жəне өркениеттік бірлігін сақтай отырып, исламның көптеген жергілікті (аймақтық жəне этникалық) түсіндірмелерінің болуы. Суннизм – исламдағы ең үлкен конфессия (шамамен 85-90% мұсылман). Ол қоғам мүшелерінің көпшілігінің пікірлері мен əдет-ғұрыптарын, теориясы мен тəжірибесін білдіретін «мажоритарлық» ислам ретінде əрекет етеді. Суннизм шектен шыққандардың ортасы болып табылатын «дұрыс» доктринаға, сондай-ақ конформизмге (немесе прагматизмге), статус-квоны заңдастыруға, қалыптасқан рəсімдерді, нанымдар мен институттарды заңдастыруға бағытталған. Екі калам мектебі – Аш’ари мен Матуриди дамытқан сунниттік теология да «орташа» болып дамыды. 8-11 ғасырларда сүннизмде құқықтық мектептер (мазхабтар) пайда болды: ханафи, малики, шафии жəне ханбали мазхабтары. Кейбір мəселелерде мазхабтар арасында келіспеушіліктер болғанымен, сүнниттік мəзһабтардың барлығы заңды жəне эквивалентті болып саналады. Мазһабтардың ішінде ең кең тараған (одан кейін дүние жүзіндегі барлық мұсылмандардың үштен біріне жуығы) 16 ғасырдың басында Осман империясында ресми түрде қабылданған жəне қазір бұрынғы КСРО мұсылмандары арасында басым болған ханафизм болып табылады. Ханбализм де теологиялық мектеп, оның жақтастары, əсіресе, уахабшылар келіспеушіліктерді жоққа шығарумен, қасиетті мəтіндерді түсінудегі сөзбе-сөз, жаңашылдықтың барлық түріне төзбеушілікпен, діни рəсімдер мен нормаларды сақтаудағы тым қатаңдығымен ерекшеленеді[8]. Имамит шиіттері (он екі) Əли ибн Əбу Талибтің тікелей ұрпақтарынан 12 имамды таниды, олардың соңғысы Мұхаммед əл-Махди 9 ғасырдың соңында жұмбақ жағдайда жоғалып кетті. Исмаилилер 8-ғасырдың ортасында Джафар ас-Садықтың мұрагері мəселесіне байланысты шиіттердің бөлінуімен бірге екіге бөлінді; ерте қайтыс болған үлкен ұлы Исмаилдың есімімен аталды, оның ұлы Мұхаммед Исмаилит шииттік жетінші имам деп танылды. Шииттер Мəһдидің қияметке дейін шығып, жер бетінде теңдік пен əділеттілік орнататынына сенеді. Шииттер де сүнниттер сияқты Құранның қасиеттілігін мойындайды, сүннеттегі өздерінің хадис жинақтарын таниды. Сонымен қатар, шииттерде имам Əли туралы хадистерді қамтитын өздерінің «қасиетті жазбалары» (ахбар) бар. Меккеден бөлек, шиіттердің ғибадат ететін орындары Ирактың Наджаф жəне Кербала қалалары, сондай-ақ Иранның Құм жəне Мешхед қалалары болып табылады. Имамит шиіттерінің ішіндегі ең ықпалды дінбасылары ірі молдалар (мужтахидтер) болып саналады, олардың ішінде ең беделділеріне Аятолла жəне Аятолла Ұлы атақтары беріледі. Шииттер уақытша некені (мута) заңды деп таниды жəне өз сенімдерін тақуалықпен жасыруды (тақия) қолданады. Шиіттерге бесін мен екінтіні, ақшам мен құптан намаздарын қатар оқуға рұқсат етілген. Сүнниттер сапарда ғана намазды біріктіреді. Ибадизмді дүние жүзінде 1,5 миллион мұсылман (барлық мұсылмандардың ~ 0,1%) ұстанады, олардың көпшілігі Оманда тұрады. Ибадизм көбінесе харижизмнің қалыпты нұсқасы ретінде байланыстырылады жəне қарастырылады, дегенмен Ибадилердің өздерін харижиттер деп танудан бас тартады. Харижиттер тобының көпшілігінен айырмашылығы, Ибадизм күнəһар мұсылмандарды кəпір деп санамайды. Имам əл-Раби ибн Хабиб əл-Фарахидидің «Муснад» жинағындағылар сияқты кейбір Ибади хадистерінде Исламның ерте тарихына қатысты бірегей есептер бар, бірақ Ибади хадистерінің көпшілігін стандартты сунниттік жинақтардан да табуға болады; қазіргі ибадилер барлық стандартты сунниттік жинақтарды жиі мақұлдайды. Ажрадиттер, азрақиттер, маймуниттер, наждилер, язидтер жəне т.б. сияқты харижиттер қауымдары бұрынғы күштерін жоғалтып, қазір іс жүзінде əрекетсіз. Сопылық – исламдағы мистикалық ағым. Сопылық қозғалыс Омейядтар тұсында пайда болып, мұсылман қауымының күрт дифференциациясына жəне билеуші элитаның