«Кратон-3» саахаллаах эһиигэ балаһыанньа өссө уустук. Ону Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин сыл аайы таһаарар дакылаата толору туоһулуур. Ол курдук, 2015 с. (чөлүгэр түһэрии кэнниттэн 8 сыл буолан баран) ити объекка үүнээйи (мас, муох, о.д.а.) уодаһыннаах радионуклид арааһын нуорматтан 5000 төгүл элбэҕи бэйэтигэр иҥэриммитэ суруллар. Оттон эһии буолаатын кытары радионуклидтаах былыт Марха сүнньүн барытын сабардаан, Бүлүүнү ааһа барбытын өрөспүүбүлүкэ синоптиктара архыып докумуоннарыгар олоҕуран сабаҕалаабыттара. Ол былыт суола үөрэтиллибэтэҕэ.
Ити аҕалыллыбыт холобурдар бу икки саахаллаах сиргэ чөлүгэр түһэрэр үлэ ситэ ыытыллыбатаҕын, тулалыыр эйгэҕэ, тыынар тыыннаахха куттал туоратыллыбатаҕын көрдөрөллөр. Бу сирдэргэ хаачыстыбалаах үлэ хайаан да бастакы уочарат ыытыллара эрэйиллэр.
Оттон Орто Ботуобуйатааҕы ньиэп, гаас сөҕүмэр баайдаах сиргэ 7 төгүл ядернай эһии оҥоһуллубута, онно радионуклидынан киртийии баара биллэр эрээри, ситэ чуолкайдаммата. Манна чинчийэр үлэ ситэ-хото ыытыллыбата, онон биһиги былааннаабыт, программаҕа киллэрбит үлэбит салҕаныахтаах.
Уран рудалаах сирдэр. Алдаҥҥа 1 мөл. тонна ураннаах рудалары үрэхтэр хочолоругар таһааран сытыараллар. Олор үрэхтэр ууларыгар, тулалыыр эйгэҕэ суураллан киирэллэр. Учуонайдар итини барытын киһи итэҕэйэр гына дакаастаабыттара да маныаха дьаһал ылыллыбат, үлэ ыытыллыбат. Билигин «Луннай» диэн учаастакка уран рудатыттан кыһыл көмүһүн уонна үрүҥ көмүһүн арааран, ылҕаан ылан баран, руданы эмиэ үрэх кытылыгар ыскылааттыыллара, онон сири дойдуну радиациянан киртитии салҕанара иһиллэр. «Луннайга» маны тохтотор дьаһаллар уонна атын кирдээх сирдэри ыраастыыр үлэлэр хайаан да ыытыллыахтаахтар. Аан дойдуга сири-дойдуну радиациянан маннык киртитии атын холобура суох, киртийии далааһына, куттала сөҕүмэр. Улахан, сыралаах, уустук, тэрээһиннээх, уһун кэми эрэйэр үлэ ыытыллыахтаах. Бу кыалла илик боппуруос Арассыыйа таһымыгар быһаарыллыахтаах.
Өлөөн сиригэр Томтор Таас диэн сэдэх элимиэннэринэн баай сир баар. Маннык баай аан дойдуга суох дииллэр. Бу баайы барытын өрөспүүбүлүкэттан былдьаабыттара, чааһынай илиигэ биэрбиттэрэ. Сотору хостуур, таһар үлэни саҕалыахтара. Сөҕүмэр сыаналаах сэдэх элимиэннэри кытта уран, торий уонна дьааттаах таллий баара биллэр. Олор төһөлөрүн-хаччаларын ааҕар үлэ хостооччулар түөрэ сүргэйиэхтэрин иннинэ ыытыллыахтаах этэ. Оннук үлэ баччааҥҥа диэри ситэ оҥоһулла илик. Бу баай Анаабыр өрүс тардыыларын баһыгар баар. Сири-уоту харыстаабакка тоҕо сүргэйэн бардахтарына, баай балыктаах маанылаах Анаабыр эбэ киртийэр, Томтор Таас тулатынааҕы таба мэччирэҥэ сүһүрэр куттала баар. Итини сэрэтэр, туоратар үлэ радиациятын, дьааттаах таллийын аан бастаан быһаардахха, хостооччуларга эттэххэ, туруорустахха эрэ кыаллар. Ити үлэ манна ыытыллара булгуччулаах.
