Киһи биирдэ олорор - страница 16

– Эс, эмиэ тугум быһаҕай. Бу да оҕо тылын, – Уордаах ботугураата.

– Ну, огоннёр, бардаа…

Аттар ааһа турдулар.

– Таппатылар дуо? – Уордаах тэйэ түһэн баран ыйытта.

– Арыычча…

– Баранаактар… Олус да үрдүбүтүгэр үҥкүүлээн эрэллэр. Хаһан иэстэһиэхпит баарай, – Уордаах абатыйбытын омунугар ынчыктаан ылла. – Оо, кыахтааҕым буоллар, төһө эрэ элэ-была тылларын этитэ оонньуур этим.

– Биһиги да күммүт күөрэйэрэ чугаһаата, Уоһук. Оччоҕо бу сырыыбыт барыта аахсыллыа… Үтүө-өҥө барыта өйдөнүллүө…

– Эн эппэтэҕиҥ, таҥара эппитэ буоллун.

Сыарҕа килэҥ суол устун сыыйыллан истэ.

– Уоһук! Истэҕин дуо, Уоһук?

– Саҥарыма, Дьокуускай…

Сыарҕа куорат сыырын өрө дабайан кыычыгыраата.

Өлүөнэ өрүскэ туруору таас истиэнэ буолан үтэн киирбит соҕуруу Табаҕа Ытык хайатыттан хоту Хаҥалас Ытык хайатыгар диэри сэттэ көс устатыгар Улуу Туймаада хочото харах ыларын тухары көҕөрө туманныран нэлэ- һийэр. Манна соҕуруу Охотскай муораттан Хоту Муустаах байҕалга диэри, Арҕаа Хатанга өрүһүттэн илин Чукоткаҕа диэри тайыыр Саха кыраайын киин куората Дьокуускай кырса уорҕатыныы туналы маҥан сыһыы ортотугар, Сайсары уонна Таалай күөллэр иккэрдилэригэр хараара бачымахтанар.

Куораты уһаты-туора быһыта сүүртэлээбит уулуссалары икки өттүнэн онон-манан дьөлүтэ үүттэммит аал былаахытынан соппулуоттаммыт мас дьиэлэр кэккэлииллэр. Куорат киинигэр чуоҕуспут кырааскалаах ыстаабаннаах, килэркэй киэҥ таас түннүктээх дьиэлэр кытыы диэки тиийэн муус чуолҕан сыыстаах, туруору эркиннээх самнархай балаҕаннарынан солбуллаллар. Мас дьиэлэр субурҕаларын быыстарыгар онон-манан таас дьиэлэр дьэндэһэллэр. Аппа чугаһыгар хайдаары куттаан кураанахсыйбыт Реальнай училище дьиэтэ багдайар. Улахан уулуссаҕа музей кыһыл кирпииччэ дьиэтэ сиэдэрэй ойуутунан өҥнөрдүү өрөһөлөнөр. Онтон арыый олдьу уруккута уобаластааҕы суут, билиҥҥитэ ревком дьиэтэ кылбаһыйар. Куорат саамай хабыллар хаба ортотугар былыр-былыргыттан элбэх киһини ытаппыт-ыллаппыт, атыы-тутуу бөҕө дэлэйбит сирэ – Таас Көстүүнэй эргийдэххэ дьоҕойон биэрэстэ аҥаара сири сабардаан ньалҕайар. Ол чугаһыгар урут аар-саарга аҥаардастыы аатырбыт, түүлээх бөҕөнөн иирэ байбыт Кушнарев, Никифоров атыыһыттар саҥа былаас илиитигэр киирбит уоруктара, лааппылара кэккэлииллэр. Анараатах хоту киин ыскылааттар, арыгы монополиятын дьиэлэрэ көстөллөр. Куорат араас өттүлэригэр дьон уҥуохтарынан төгүрүктэммит Преображенскай, Богородицкай, Ньукуола, Собуор таҥараларын дьиэлэрин солотуулаах куупаллара күлүмүрдэһэллэр.

Урут Россия халлаанын хара кынатынан саба хаппахтаабыт баҕыырдаах тумустаах икки бастаах өксөкү кыыл биир саамай хотугу уйата манна этэ. Үс үйэ устатыгар Бүлүү уонна Өлүөхүмэ, Алдан уонна Амма, Халыма уонна Индигирка сүнньүлэригэр мантан тарҕаналлара суохтан соролуур, дьадаҥыттан талыыр, дьолго дьулуспуту сиргэ тимирдэр, көҥүлгэ көҕүйбүтү күнтэн сүтэрэр ыраахтааҕы ынырык ыйаахтара.

Бу этэ тыыннаахтыы көмүллүбүттэр кылабыыһалара, эрэһиэҥкэтэ суох түрмэ диэн ынырык сурахтаммыт тымтар тымныылаах ирбэт тоҥ муус кыраай киинэ. Нуучча ыраахтааҕылара өрөлөспүт өстөөхтөрүн, эрэйдээн-муҥнаан өлөрүөхтэрин баҕардахтарына, манна утаараллара. Ким-ким үүрүллэн-кыйданан, түгэнэн-түҥкэлийэн тиийэн кэлбэтэҕэй үрдүк таҥара таҥнары кыраабыт бу сир бүтэр уһуга дойдутугар? Манна кэлэн умсубуттара Россия халыҥ дьонун араас бииһин араҥалара – сарыыссалар бэрт былдьаһан тылларын быһан утаарбыт аристократ хотуттарыттан үгүс киһи тыынын быспыт улахан суол ороспуойдарыгар тиийэ. Манна кыйданыы сорун көрбүттэрэ нуучча революционердарын бары көлүөнэлэрин дьонноро – ыраахтааҕыга өрө тураары Петербург Сенатскай болуоссатыгар үөмэхтэспит декабристартан Россия баттаммыт аймаҕын өрөгөйдөөх пролетарскай революциятын тэрийбит, салайбыт бассабыык партиятын биллиилээх дьонноругар тиийэ. Манна көрсүбүттэрэ 1917 сыллааҕы Олунньу революциятын Ленин эрэллээх доҕотторо, төлөннөөх революционердар, тулхадыйбат коммунистар Е.М.Ярославскай, Г.И.Петровскай, Г.К.Орджоникидзе. Үгүс үйэ тухары үүрүүгэ сылдьыбыт, үрүҥ хараҕын өрө көрбөтөх, быстыбыт-ойдубут, түҥкэтэх норуоттарын дьолун-соргутун, кэрэ кэскилин туһугар уоттаах охсуһууга кинилэр манна уһуйбуттара саха бассабыыктарын бастакы хайҕаллаах кэккэтин…