Ҡобайырҙан был турала бер өҙөк:
4570. –
Дүрт батырға ҡарата:
––
––
4580. “Улым мән Уралды
Эҙләй бергә китегеҙ,
Барып сәләм әйтегеҙ…”
Был Яйыҡ менән юлға сығасаҡ батырҙарға ҡушылған йомош. Нөгөш, Иҙел, Һаҡмарға ла ошондай бурыс йөкмәтелгән. Батырҙарҙың тыуған илен эҙләүе мажаралары ҡобайырҙа юҡ, ләкин улар төньяҡҡа табан барғанда Уралдың көньяғында (һәм көнбайышында ла) ятҡан киң, сөсө һыулы диңгеҙ ныҡ һайығып, бик ҙур территориялар ҡороған булыуы мөмкин, сөнки карталағы диңгеҙҙең ошо өлөштәре 11640 йылдан һуң һыуҙан арныған, тип раҫлана[1]8.
Алдараҡ билдәләүебеҙсә, Шүлгән “бөрккән һыуҙың” ҡороуы ла, моғайын, шул көньяҡ – көнбайыштағы диңгеҙҙең Уралдан сигенеүенә ишара, буғай. Шуныһы асыҡ һымаҡ: әлеге Уралда йәшәгән, ләкин Туфан һыуы Иран яҫы таулыҡтарына итеп сәсәп таратҡан халыҡтар яҡшы уҡ үҫешкән үҙенсәлекле мәҙәниәт, тәрән ерле ғөрөф – ғәҙәттәргә эйә булған күп һанлы, ойошҡан ҡәүемдәрҙән торған булһа кәрәк. Шулай булмаһа, ул дүрт батырҙың дүрт ҡәүеме 2000км-ҙан ары ҡайҙалыр тороп ҡалған үҙ илен, һыу баҫыуҙан күргән оло юғалтыуҙарға ҡарамаҫтан, эҙләп табып кире ҡайтып, һыу баҫыуға бәйле күренештәрҙе һәм ваҡиғаларҙы хәтерендә һаҡлай алмаҫ ине – улар Ирандағы ҡәүемдәр араһында юғалыр ине6. Күреүебеҙсә, алыҫтағы Уралды Иран яҫы таулығындағы ерҙәр менән тоташтырған һуҡмаҡтарҙы “Урал батыр” ҡобайырындағы ҡәүемдәр үк тапай башлағандыр, бәлки, тип фаразларға урын бар! Шул һуҡмаҡтар юлға әйләнеп, меңәр йыл тутыҡмай ятһа, ҡобайыр менән көньяҡ халыҡтарының эпостарының оҡшашлығы – тәбиғи. Тик эпостарҙың һәм беҙҙең ҡобайырҙың ижад ителеү ваҡытына килһәк, “Урал батыр”ҙағы тәбиғәткә – һыу баҫыу һ.б. – бәйле өлөштәр боронғораҡтыр, сөнки улар шул ваҡиғаларҙың шәһиттәренең хәтирәләре булыуын бөгөнгө фәндең иң һуңғы ҡаҙаныштары кире ҡаҡҡыһыҙ раҫлайҙар [1], [2], [5], [6] һ.б. Улай ғына ла түгел, “Урал батыр”ҙа тасуирланған тәбиғәттең боронғо ваҡиғаларына һәм күренештәренә бәйле мәғлүмәттәр үҙҙәре был замандың ҡайһы бер иң яңы фән йүнәлештәре(тармаҡтары) өсөн баһалап бөткөһөҙ әһәмиәткә эйә буласаҡ әле – әгәр тейешле саралары күрелһә…
Ниһәйәт, ҡобайырҙан ташҡын һыу баҫыу бәләһенең күпме дауам итеүен дә самаларға мөмкин:
4450. Урал күп йыл һуғышҡан,
––
Урал яуға сыҡҡанда,
Яңы тыуған балалар ҙа
Ат менерҙәй ир буған.
Янына улдары менән ҡустыһы Һаҡмар килгәс тә һуғыштың бер аҙ дауам итеүен 1-2 йыл тип алғанда, ә йәш батырҙарға 15-17 булһа, ошо Туфан һыуы, күрәһең, 16-19 йыл батырҙарҙың ҡәүемдәрен һуғыш дәүеренә хас көсөргәнештә тотҡандыр, тип иҫәпләргә була. (Был мәсьәләгә тағы ла ҡайтасаҡбыҙ).
Иранға ҡағылған тағы бер һүҙ. Ҡобайырҙағы эсергә ярамаған һыу, ихтимал, бик ныҡ тоҙло, әлеге уртаса океан һыуынан тоҙлораҡ булғандыр, тигән фаразға ла урын бар. Сәбәбе – Иран яҫы таулыҡтарындағы барлыҡҡа килеүе билдәһеҙ тоҙ ятмаларының серҙәре нәҡ ошо Төньяҡ боҙло океандан сығып Иран ере аша ағып үткән Туфан һыуынан ҡалған тоҙ, тип аңлатыла гидросфералағы катастрофалар теорияһында[5].
Түбәндә бер ниндәй ҙә фәнни сығанаҡтарға һылтанмайынса, үҙемдән генә – тау инженерынан – уҡыусының иғтибарына бер нисә фекер тәҡдим итәм. Уҡыусы уларҙы ҡарамаһа ла була, сөнки артабанғы хәбәребеҙҙә был һүҙҙәргә таянмаясаҡбыҙ.
1. Һыуҙың ныҡ тоҙло булыуы ла, ихтимал, тип һанауыбыҙҙың сәбәптәре ошо:
Бөтә яғынан да боҙ быуаһы менән уратып алынып, Донъя Океанынан айырылған Төньяҡ боҙло океандың өҫтөндәге боҙҙан хасил булған “ҡалҡан”дың яуым – төшөм (башлыса, ҡарҙыр) сәбәпле ҡалынлығы артып, ҡитғаларҙан да юғарыраҡ күтәрелгән ваҡыттарҙа, бәлки, ошо боҙ “ҡалҡан” аҫ яҡлап та, океандың үҙенең һыуы туңыуы сәбәпле лә, ҡалынайғандыр. Ошо фараз хәҡикәткә тап килһә, океандың һыуындағы тоҙҙоң миҡдарының проценты артырға тейеш була, сөнки һыуҙың туңған өлөшөндәге тоҙ туңмаған өлөшөнә күсә.
