Сымыйа эбитэ дуу, кырдьык эбитэ дуу, Олохтоох дьоҥҥо маннык сэһэн баар.
Былыр Бороҕоҥҥо биир эмээхсин кэлэн олохсуйбута үһү. Кини томторго турар мастары, хара холоругу түһэрэн, уулусса саҕа киэҥ гына солоппут үһү. Онтута билигин уулусса буолан турар. Бу эмээхсин аата Аана диэн үһү. Ол гынан баран, ким да кинини Аана диэн ааттаабат, бары Эмээхсин дииллэр. Кини уҥуоҕа Орто Күөл уҥуор, Сэлтиэрэ Өтөҕүн аттыгар тумуллуу киирэн турар сиргэ баар. Уҥуоҕун таһыттан улахан да улахан тиит үүммүт. Манна билигин даҕаны эмээхситтэр салама илдьэн ыйыыллар уонна сорохтор аһыыллар эбит. Сирбитин бу эмээхсин Бороҕон диэн ааттаабыт үһү. Сорохтор, сэрэйэн, Уус Алдан Бороҕонуттан кэлтэ буолуо, ол иһин ааттаатаҕа дииллэр.
Светлана Захарова. Бүлүү, II Күүлэт. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.
Үһүйээни Дмитрий Федотович Федотов (1889) кэпсээбит.
Былыр тус-туспа омуктар сэриилэһэр идэлээхтэрэ. Билиҥҥитэ Күүлэт Күөлгэ тоҥус дьоно кэлэн тохтообуттар уонна онно балаҕан туттан олорбуттара үһү. Ол балаҕан күүлэлээҕэ эбитэ үһү. Омук дьонун кистээн көрдөрө-биллэрэ олохтоохтор биир эмээхсини ыыппыттар. Бу эмээхсин күн тахсыытын эргин, ситэ балаҕаҥҥа тиийбэккэ эрэ, чарапчыланан ол дьиэ диэки көрбүт. Күүлэҕэ сытар харабыл тоҥус ытан, бу эмээхсини өлөрбүт. Уонна, кими да чугаһаппакка, ытыалаан, өлөрөн испиттэр. Оттон бараллара кэлбитигэр, бу күөлү, чиэстээннэр, Күүлэт буоллун диэбиттэр.
Тоһуур оҥоһуллубут бу күөл билиитин Саллаат Билиитэ диэн ааттаабыттар. Бу күөл атын өттүгэр дьоннор сайылыыллара. Онно маҥан ураһа турбут сирин Суурт диэн ааттыыллара. Онон бу Күүлэт күөлгэ түһэр үрэх таһынааҕы сири Суурт дииллэр. Сууртаах диэн күөлү эмиэ сити тылтан таһаарбыт буолуохтаахтар.
Үһүйээни Николай Иосифович Кириллин (1912) кэпсээбит.
Түөрэчээн диэн саха хорсуна киһи олорбут.
Мастаахха, Хаҥын диэки олорор сахалары тоҥустар кэлэн кыргыбыттар. Бу сахалартан обургу уолчаан ордон, Түөрэчээҥҥэ барбыт. Тоҥустар тустарынан кэпсээбит. Түөрэчээн, дьону мунньан, тоҥустары эккирэтэн, кырган кэбиһэр. Бу Түөрэчээн Мастаахтааҕы сахалары тоҥустар имири өлөртүөхтэрин өрүһүйбүт.
Кэлин Түөрэчээн Эдьигээҥҥэ барбыт. Онно биир сиргэ ураһа турарыгар киирбитэ, тоҥус эдэр дьахтара олороро үһү. Түөрэчээн ыйыталаһан билбитэ, бу дьахтар икки убайдааҕа бултуу бартар.
Түөрэчээн бу дьахтары күүһүнэн күрэтэн илдьэ барар. Кинини кэнниттэн убайдара эккирэтиэхтээхтэрин дьахтар сэрэйэрэ. Түөрэчээн куйах кэтэ сылдьара үһү. Утуйарыгар онтун кэтэн сытар эбит.
Дьахтар убайдара Түөрэчээннээх аттыларыгар кэлэн хоноллор үһү да, ону сахаҕа биллэрбэттэр. Балтыларыгар кистээн, саха куйаҕын хайа эрэ ньыманан уһуллар диэн кикпиттэр. Нөҥүө күнүгэр хонор сирдэригэр тиийбиттэригэр, дьахтар Түөрэчээҥҥэ: «Кэргэн гына илдьэ иһэр ааттаах эрээригин, саатар куйаххын устубакка утуйаҕын. Эчи, тымныыта, кытаанаҕа бөҕө», – диэбит. Түөрэчээн куйаҕын устан баран утуйбутун кэннэ, дьахтар дьонугар биллэрэр. Биир убайа ураһа төбөтүгэр күүппүт. Биирэ, ураһа аанынан киирэн, батаһынан быраҕан, Түөрэчээни бааһырпыт. Онуоха сахабыт ураһа үөлэһинэн куотан истэҕинэ, иккис тоҥус сыыһа-халты куоттаран хаалбыт. Эккирэтэн, Дьыыппаҕа тиийбиттэр. Түөрэчээн Дьыыппаҕа түһэр үрэҕи ыстанан туораан истэҕинэ, тоҥустар ытан, араанньы гыммыттар. Саха онуоха тэҥкэ мас үөһэ ыттыбыт. Тоҥустар аллараттан ох саанан ытыалаабыттар да, сахалара улаханнык өлөрдүү эмсэҕэлэппэтэх уонна эппит: «Дьэ, миигин син биир хотоҕут. Мин түһэн биэриэм. Ол эрээри биир кэриэстээхпин. Ону истиҥ. Сүрэхпин хостооруҥ. Уонна сүрэҕим иһигэр туос хаалаах убаҕас баарын иһээриҥ». Түөрэчээни өлөрөн баран, кини кэриэһин толорбуттар. Убаҕаһы иһээт, тута өлбүттэр.
