Читать онлайн Оқилжон Ғофуров - Инсон бугун ва эртага…

«Ер юзида қанчадан-қанча тирик махлуқот борлигини ва яна қанчадан қанчаси инсон қўли билан йўқотиб юборилганини ўйласанг, беихтиёр баданинг жунжикиб кетади.»

Чингиз Айтматов

Юксак эстетик тафаккур қудрати билан дунё эстетик тафаккурини янгилашга муваффақ бўлган буюк мутафаккир адиб Чингиз Айтматов ижодида япон файласуфи Дайсаку Икэда ҳамда қозоқ шоири Мухтор Шохонов билан давомий суҳбат-мулоқотлар натижасида дунёга келган «Руҳ юксаклигига қасида» ҳамда «Чўққида қолган овчининг оҳи-зори» номли суҳбат-китоблар ҳам моҳиятан катта салмоққа эга.

«Инсониятга чексиз ишонч ва меҳр-муҳаббат маҳсули» ўлароқ дунёга келган «Чўққида қолган овчининг оҳи-зори» китоби муқаддима қисми ҳамда етти бўлимдан иборат. Унинг бўлимларидан бири «Адашган оққушлар қичқириғи ёки медузаларнинг сири» деб номланади.

Фикр-мулоҳазаларимиз шу ҳақда.

Эътироф этиш жоизки, фан-техника тараққиёти дунё миқёсида жадал суръатлар билан ривожланиб бормоқда. Инсоният юксак тамаддун сари дадил одимламоқда. Бошқа жиҳатдан, жаҳон иқтисодиётининг ривожланиши инсонни аста-секин табиатдан бегоналаштираётгандек. Инсон ва табиат муносабатлари глобал миқёсдаги муаммолардан бирига айланиб бормоқда. Ер, ер ости бойликлари, сув, ҳайвонот ва наботот дунёси бебаҳо умуммиллий бойлик экани, улардан оқилона фойдаланиш зарур эканлигини одамзод унутиб қўймаяптими? Улар ўртасидаги биологик алоқалар издан чиқса, нохуш оқибатларга олиб келишини англаб етмаяптими? Модомики, табиат – яхлит бир тизим, шундай экан, инсон табиат билан доимо уйғунликда яшамоғи керак. Барча мавжудотлар ичида ҳаёт гултожи бўлмиш инсон гоҳида худбинликка берилиб, табиат устидан зўравонлик қилмаяптими? Ғайриэкологик хатти-ҳаракатлари билан ҳалокат ёқасига элтувчи яширин хавф-хатарлар кўламини янада кенгайтирмаяптими?

Суҳбатдошлар – Чингиз Айтматов ва Мухтор Шохонов қалбларини қийнаб, чуқур қайғуга солаётган долзарб умуминсоний муаммолар теварагида атрофлича, теран мушоҳада юргизадилар. Бўлим аввалида Айтматов ҳикоя қилган машҳур овчи Хўжаёш ва унинг фожиали тақдири тўғрисидаги қадимий қирғиз афсонаси юксак тарбиявий аҳамиятга эга. Унда ривоят қилинишича, азалий қирғиз юртида Хўжаёш исмли уста мерган овчи севикли ёри висолига етишмоқ ниятида қадамида учраган ҳайвону қушларга аёвсиз қирғин келтиради. У ойдин тунда қўшиқ айтиб, келинтушди қилаётган сув каламушларини ҳам битта қўймай бўғиб ўлдиради; тоғ дараларидаги ёввойи эчкиларни ваҳшийларча қира бошлайди. Тирик қолган Кулранг Эчки бағритош овчидан шафқат тилаб, илтижо қилади. «Бизнинг авлодимиздан фақат бир жуфт эчки қолдик. Наслимизни давом эттиришимиз учун имкон бергин, бизни қириб юборма!» – деб йиғлаб юборади. Лекин Хўжаёшнинг тош қотган қалби инсоний раҳм-шафқат туйғуларидан буткул мосуво: у Кулранг Эчкини шу заҳоти отиб ўлдиради. Эчкилар наслининг уруғини қуритгани учун юрак-бағри қон бўлган совлиқ эчки Хўжаёшни қаттиқ лаънатлайди ва ақлли тадбир ишлатиб, ўзини ўлдирмоқчи бўлган золим овчини ғайришуурий равишда одам оёғи етмаган тик қоя устига чиқариб қўяди. Хўжаёш муқаррар ҳалокатга маҳкум этилади. У шафқатсиз, бемеҳр бўлгани учун ўзини қарғаб, ўкраб-ўкраб йиғлайди, пешонасига муштлаб-муштлаб, оҳу афғон чекади. Надоматлар бўлсинки, кечикиб айтилган тавба-тазарру энди тамом фойдасиз эди.

Ҳайвонлар ва қушларга беомон қирғин келтирган юҳо овчи шу тариқа қисмат ажрини олди…

Суҳбатдош М. Шохонов афсонага муносабат билдириб, шундай талқин этади: «Хўжаёш тўғрисидаги афсона – бу инсоний азоб-уқубатларнинг юксак намунаси…»

Шу ўринда даҳо адиб ижодига бир қур назар ташласак, кони фойдадир.

Чингиз Айтматов асарларида қушлар, жониворлар ва ҳайвонлар ҳам кўз ўнгимизда адабий персонажлар сифатида бўй кўрсатади. Ҳолбуки, «Асрга татигулик кун» романидаги Эдигей Бўрон тимсолини туя Қоранор Бўронсиз, «Алвидо, Гулсари» қиссасидаги Танабой образини саман йўрға Гулсарисиз, «Қиёмат» асаридаги Бўстон Ўркунчиев сиймосини вафодор от Дўнкўликсиз айро ҳолда тасаввур эта олмаймиз. Шунингдек, «Асрга татигулик кун» романида келтирилган ривоят ва афсоналардаги машҳур оқин Раймали оға кўз олдимизда мудом қадди-қомати кўркам, улуғвор от Сарала устида дўмбира чертиб, Бегимойга қарата қўшиқ куйлаётган алпозда намоён бўлади; буюк жабрдийда Найман она ёвуз жунгжанглар томонидан манқурт этилган ўғли Жўломонни излаб, ҳайҳотдай Сариўзак даштларида учқур туяси Оқмоя устида елиб бораётган ҳолда тасаввуримизда гавдаланади. «Тўрт Томон Дунё Ҳукмдори» орзусида ёнаётган ҳоқон Чингизхон оқ ёлли, думи қора, суюкли тўриқ оти Хуба устида мингашиб, ўз ҳолига шукуҳли ўйлар сураётган кўйда хаёлимизда гавдаланса, юзбоши Эрдене садоқатли ва айрилмас оқ қашқа оти Оқюлдуз устида шафқатсиз ҳоқоннинг қаҳрига йўлиққан шўрлик аёли Дўғулангни муқаррар қатлдан қай илож қутқариб қолмоқ умидида махзун хаёлга толганча изтироб оловида қовурилаётган ҳолатда намоён бўлади.

Чунончи, оламшумул «Қиёмат» романининг теран фалсафий моҳиятини, пафоси ва сюжет чизиқларини драматик ва фожеий воқеа-ҳодисалар талотўпида юксак маҳорат билан тасвир этилган бўрилар – «тирикликнинг буюк онаси» Акбара ва Тошчайнарсиз асло тасаввур этиб бўлмайди. Инчунин, Айтматов бўрилар ҳақида шундай ёзади: «Акбара ва Тошчайнар тўғрисида ёзишдан аввал бўриларнинг табиатини, юриш-туришини, ҳаётини ўргандим. Кўплаб ҳар-хил китобларни ўқиб чиқдим. Умуман, бўриларнинг ҳаёти қатъий интизомга бўйсундирилган. Қизиқ ҳаёт кечирадилар…»

Ҳа, учқур таҳайюл соҳиби Айтматов ўз асарларида жонивору ҳайвонлар тимсолини ҳам самимий туйғу, меҳр-муҳаббат ва қалб ҳарорати билан тасвир этади. Бинобарин, қушлар ва ҳайвонлар ҳам инсон қатори табиатнинг, тирикликнинг ажралмас қисми, ҳаёт воқеликлари иштирокчисидир.

Дарҳақиқат, афсона замирида теран ва аччиқ ҳақиқат мавжуд. У қалбимизда ҳайвонот оламига меҳр-муҳаббат, шафқат-хайрихоҳлик туйғуларини тарбиялайди. Бинобарин, ҳайвонлар ва ўсимликлар ҳам ўзига яраша тирик унсур, уларнинг ҳам ички дунёси, ҳис-туйғулари бор. Улар ҳам тинч, осуда ҳаёт кечиришга ҳақли…

Айтматов ва Шохонов мавзу доирасида ҳайвонлар ва ўсимликлар оламининг ўзига хос яшаш қонуниятлари, урф-одатлари тўғрисида қизғин фикр юритадилар. Чунончи, Шохоновнинг биолог олимлар ультратовуш аппаратлари ёрдамида ўсимликлар япроқларида ўтказган тажриба, Айтматовнинг чиннигуллар устидан ўтказилган тажриба хусусида ўзаро сўзлаб берган ҳикоялари ўқувчини беихтиёр чуқур мушоҳада қилишга чорлайди. Ваҳоланки, Шохонов куйиниб афсусланганидек, табиат мўъжизаларга бой, ҳатто оддий япроқ ҳам ҳис-туйғулардан бегона эмас. Инсон эса, мендан кейин дунёни сув босмайдими, қабилида гумроҳлик қилиб, бутун бошли ўрмонларни кесиб-йўқотиб, лоқайдлик ботқоғига ботмоқда. Бу, табиийки, биосферага ўзининг салбий таъсирини ўтказмасдан қўймайди. Бу зайл эҳтиёждан ташқари исрофгарчилик учун келажак авлодлар олдида юзи шувут бўлиб қолишидан заррача айбдорлик ҳисси туяётгани йўқ.

Ўрта Осиё халқларининг энг қадимий ёзма ёдгорлиги – буюк «Авесто”да эзгулик тимсоли Ҳурмуз (Ахурамазда) Одамни муҳтарам ва мукаррам зот қилиб яратди; қадр-қимматини улуғлаб, шарафларга буркади. «Авесто» битикларида баён этилишича, моддий олам олти босқичда яратилди. Олам яралишининг тўртинчи асоси «Айосрим”да Ахурамазда тўрт муқаддас унсур – тупроқ, сув, ҳаво, оловни улуғлаш мақсадида ўсимликлар дунёсини яратди. Доривор гиёҳлар муқаддаслаштирилди. Бешинчи асос – «Мидйорим”да эса ҳайвонот дунёси яратилди. Моҳият шундаки, ўсимликлар дунёси мукаррам зот Инсон учун озиқ-овқат, кийим-кечак, уй-рўзғор буюмлари; ҳайвонот дунёси мўл-кўл, фаровон турмушнинг зарур омили сифатида яратилди. Демак, табиат инъомлари, ер ости ва ер усти бойликлари – инсон учун яратилди…

Она табиатни ҳаёт кўрки бўлган турфа ўсимликларсиз тасаввур этиб бўлмайди. Ўсимликлар ер юзидаги жамийки тирик мавжудот учун ҳаёт манбаидир. Энг муҳими, ўсимликлар ҳаво таркибидаги кислородни бойитади. Ана шу кислород билан тирик организмлар нафас олади. Ҳаётимизда ўсимликларнинг ўрни бениҳоя катта. Ўсимлик ва ҳайвонлар организми ҳужайралардан тузилган, демакки, ҳужайраларда тирикликка хос хусусиятлар мужассамдир. Шу ҳақда мулоҳаза юритарканман, савқи-табиий ҳислар билан қадимги юнон файласуфи Анаксагор битиклари ёдимга тушади: «Ўсимликлар тирик мавжудотлардир. Улар ҳам ҳис қиладилар, ғам чекадилар, қувонадилар. Бу туйғулар уларнинг япроқларида зоҳир бўлади. Шунингдек, ўсимликлар ақл ва билимга ҳам эгадирлар.»

Дарҳақиқат, гуллар осудаликни, тинч-осойишта ҳаётни истар экан. Гулларда ҳам эшитиш, фикрлаш, сезиш ва ҳис этиш хусусияти мавжуд. Гулларнинг кайфияти, барқ уриб ривожланиш хусусияти инсон кайфиятига уйғунлигини табобат илми тасдиқлайди. Яъни, хонаки гул ва ўсимликлар таркибида ҳаводаги микроорганизмларни ўлдирувчи учадиган фитонцидлар мавжуд. Ёки айтайлик, плюмерия ва лаванда гуллари ўзидан ёқимли ҳид таратиб, хона ҳавосини тозалайди. Айрим гулларнинг барглари ўзидан муаттар бўй таратиб, инсон руҳиятига аъло кайфият бағишлайди. Агар болгариялик дунёга машҳур ноёб қобилият соҳибаси, кўзи ожиз башоратгўй аёл Вангелия Пандева-Гуштерованинг ҳаёти саҳифаларига назар ташласак, талай диққатга молик қизиқарли маълумотларга дуч келамиз.

Ванга, аввало, ўтмишни, ҳозирги кун ва келажакни кўра олувчи фавқулодда феномен эди. У ҳатто марҳумлар ва ўзга сайёраликлар билан мулоқотда бўлганлиги тасдиқланади. Жумладан, Ванга ҳам Анаксагор каби табиатдаги барча гиёҳларнинг жони бор деб ҳисоблаган, гуллар ва дарахтлар билан суҳбатлаша олган. Ўтлардан турли дорилар ўйлаб топиб, беморларни даволаган. Шифокор Ванга таъкидлайдики, одам табиат билан уйғунликда яшашни ўрганиши керак, шундагина у соғлом, руҳи тетик бўлади. Ҳайратланарли жойи шундаки, кароматгўй аёлнинг иқрор бўлишича, қайси доривор гиёҳ инсон танасидаги қай бир дардга даво эканлигини муолажа чоғида ўзи айтиб тураркан. Бу – чинакам мўъжиза!

Дарвоқе, башоратгўй Ванга ўз ҳузурига ташриф буюрувчилар билан суҳбат чоғида: «Дунё ўтлардан бошланган ҳамда ўтлар билан тугайди. Одамлар ерда қолдирган ҳамма нарса ўт бўлиб кўкаради, ҳар бир мамлакат ўти фақат ўша мамлакат одамлари учунгина шифобахшдир», – деб кўп бора таъкидлаган экан…

Ҳа, аччиқ ҳақиқатки, инсон гоҳида бошқа жониворларга хос бўлган ҳис-туйғуларни қадр қилмай, қабоҳатга юз тутмоқда. Суҳбатдошлар сўзлаб берган ёввойи буғуларнинг ўзига хос ҳаёти, яшаш қонун-қоидалари, оққуш муҳаббати, китнинг ғазаби, дарғазаб айиқлар ҳамласи ҳақидаги ҳикоялари ниҳоятда таъсирли бўлиб, инсонни табиатга, ҳайвонлар ва ўсимликларга меҳр-шафқатли бўлишга, уларни ногаҳоний хуружлардан ҳифз-ҳимоя қилишга даъват этади.

Чиндан ҳам, фан-техника тараққиётини жадал суръатлар билан ривожлантираётган инсон ўзига маҳлиё бўлиб, табиатга зўравон нигоҳи билан қарашга ўрганиб қолмаяптими? Табиатнинг асл ҳолатига кулфат-мусибат ёғдириб, бағритошлик қилмаяптими?..

Ҳақиқатан, илму техника тараққиёти жадал суръатлар билан ривожланаётган, башарият янги тамаддун сари крейсер тезлигида олға интилаётган бир даврда табиат билан инсон ўртасидаги азалий муқаддас алоқалар ипи узилгандек, инсоннинг табиатдан ола биладиган эстетик завқ-шавқи, кўнгил баҳраси, ҳиссий қувваси адо бўлаётгандек ёқимсиз таассурот уйғонади. Шундайки, оламшумул фан-техника кашфиётлари қаршисида ўз ақл-заковатига ҳамду санолар ўқиб, сархуш бўлаётган одамзод эндиликда табиат билан, жонивору ҳайвонлар билан аввалгидек тиллашмай-сирлашмай қўйди; она табиатга меҳр-муҳаббат туйғулари, унинг бетакрор гўзаллигини англаш ҳиссиётлари инсон юрагида тамом сўниб битгандек, онг-шууримиз мушоҳада денгизининг теран қатларига сингиб кетади. Ҳозирги ғоятда шиддатли, тезкор даврда дунёда юз бераётган мураккаб воқеа-ҳодисалар олдида айрим тоифа инсонлар саросимага тушиб қолаётгандек; маънаван хаста қалбини аллақандай фобиялар, янаки футуролог Олвин Тоффлер талқин этгандек, «футурошок» – келажак билан тўқнашувдан ларзага тушиш – қутқулари муттасил таъқиб этаётгандек ҳанг-манглик, карахтлик ҳолатлари кузатилмоқда. Қудратли цивилизация инсонни тийнатидаги ҳиссий қувватни табиатдан ажратиб юборди, инсон табиат билан ўзини бир бутун ҳис қилмай қўйди…