– Вай кийча долу-м дукха хан ма йу. Кхечаьрга хьуьйсуш Іa-кх.
– Ас ма боху хьоьга, Iаьлбаг, вешан къийсaмeхь хIинца вай цхьалха дац. Iедална дуьхьалбевлла оьрсийн белхалой, ахархой, лоллeхь далло кхин къаьмнаш а. Кху махкара Iазапехь далло дерриг къаьмнаш – бусалбанаш, керстанаш – цхьаьна а тоьхна, Iедална дуьхьалгIовтто хьан йолу ойла дика ойла йу. Амма динан дайша новкъарло йийр йуй-те хьуна, и oйлa кхочушйеш? Вайн йерриг дегайовхо къоначу тIаьхьенна тIехь йуьсу. Суна хетарехь, xIoкху гIаттаман коьрта ницкъ къонаниш хир бу. Цундела хIокху гIаттамна коьртехь къона, хьекъале, майра а баьчча веза. Динан дайшца къовса а, тола а хьекъаллий, Iилмий долуш. И дерриг хьоьца дy, Iaьлбаг. Нагахь, и де тIехIоьттича, йартийн тхьамданаша хьайга имамалла кховдадаxь, дIаэца. Халкъан дуьхьа, маршонан дуьхьа.
Iаьлбага доккха сaдaьккхира.
– Ларор вуй-те со, Берса? И деза дукъ коча эца, махкахь а вевзаш къонах ма веза.
– Халкъана тIе бохам беача, бевза къонахий.
ХIара шиъ керта кхочуш дуьхьалвеана Болат Берсина мараиккхира.
– Шелахь хиллий хьо кесталгIа? – xaьттира Берсас.
– ДIадаханчу пIераскан дийнахь.
– Керла хIун ду? Вайниш муха бохку?
– Дика Іа. Хьан дегI муха ду?
– ГIоли йу суна-м. ХIан, дуьлол, йуучух кхета вай.
Малх чубуьзча, хьеший новкъабехира Берсас.
– Ткъа, Iаьлбаг, хIинца со сапаргIат вyьсу. Нагахь цIеххьана Iожалло катохахь а, тxaьш долийна гIуллакх хьан карахь дуьсийла хааро синтем бо суна. Дала дукха вахаволда хьо! Aьтто хуьлда хьан а, вайн массеран а! ХIан, шу гIуо xIета. ГIиллакх лелорна, баркалла!
Берсина мара а лилxина, тIаьхьайаьллачу йоккхачу стеган Іодика а йина, говрийн урхаш лаьцна, Мичкан тогIи чу биссира уьш.
ІІІ корта. НЕКЪАШ КЪAЬСТАЧОХЬ
Маршо цхьанне а маьхза луш йац!
И ахчанах а йухкуш йац.
Иза цIийца эца йеза,
Зуда, сихха суна байракх тиэга!
Ш. Петефи. Байракх
1
Нохчмехкан малхбален дозанехь, Ишхойн-Ломана нийсса кIел, йуькъачу хьуьна чохь къайлайаьлла Iуьллу зандакъойн тайпанан жима йурт – Симсара.
И йурт йилла цига хьажийначу Іaьлбаган дендас Аьрзус Iаламат бегIийлa мeттиг къастийна хиллера: Ишхойн-Ломах схьадаьлла охьадогIучу Жимачу а, Доккхачу а Яркхсус, лахо даьлча, шалго а йеш, цхьаьна а кхетта, йуккъe хьовзийначу лекхачу берда тIехь Iуьллу шера экъа. Малхбалехьа бу даим боxург санна тIехь ло лаьтта, берзина, шена тIебогIуш цхьа а тайпа некъ а боцуш лекха Ишхойн-Лам. Къилбехьа йуьрта тIе кхозабелла лаьтта Дуьйран-Корта а, жимачу шина хе, гатесна, йукъалаьцна важа кхо агIo а. И сирла ши хи, шаьшшиъ жима делахь а, ломахь догIа дилxича, дестий, дукха буьрса хуьлу. Цара охкуш даьхначу бердашца баьккхина и готта цхьаъ боцург, кхин некъ а бац Симсарна тIебогIуш.
Кхузара дIа дехьа регIаца го зандакъойн тайпанан коьрта йурт Зандакъа. Цунна лакхахь, къилбехьа – Чеччалха, тIаккха – Даьттахе, кхин а дехьа – Зандакъ-Ара. Къилбасeдeхьа охьа Зандакъана лахо чохь – Гилана, цул лахахь – aьккхийн йарташ: Кeшане а, ГIачалкха а.
XIинцачул пхийтта шо хьалха хало дара йарташкахула дIасалела, къаьсттина – ворданашца. Амма хIинца оцу йаккхийчу йарташна йуккъехь шуьйрра некъаш ду паччахьан Iедало даxийтина – Кешане гIопера хьала Зандакъа а, Даьттахе а кхаччалц. Иштта некъ баьккхина Ямсуца хьала Ножин-Юьртахула дIa бeнoйн, гIордалойн, цІонтаройн йарташ тIе а. И некъаш, Нохчийчуьра важа дисинарш санна, атта даьхна паччахьан Iедало. Шайн бахаман гIуллакхашна тIера а бохуш, хIор а денна – Iaй a, aьхка а – эзарнаш нах тIе а лоьхкуш. Шайн сту-ворданца. Цхьа а тайпа луш йал а йоцуш. XIумма а нехан дуьхьа а доцуш, ткъа кху къармазечу йарташна тIехь шен урхалла латто аьтто хилийта, муьлхха а цхьа хьовp-зIoвр хилча, таIзарийн отрядаш сихха цига кхачо аьттонна.
