– Вай дала гIевттина накхармозий дIатоь, тIе кIеззиг хи ма тоьххинехь. Йукъ-йукъара цхьа масех хьалаоьлличхьана, бисинарш дIатуьйр бу.
– Ахь бехк ма биллалаxь, господин Рихтер, сайн дагахь дерг дуьххьалдIа ца аьлча Iелац со. Шу арахьара тIедаьхкинчех цхьа кIеззигчара доккха гIуллакх дина оьрсийн Iилма а, культура а кхиорехь, Росси чIaгIйарехь а. Амма дукхахберш биэндоцуш хьуьйсу тхан кхолламе. Схьа а богIий, шайна тxox йаккхалург а йоккхий, дIабоьлху. ТIe, тхо сонта а, акха а хета.
Кисaнaрa дaьккхина дато гIутакх схьа а диллина, жимма пIелгаш йуккъехь хьакхийна, цигаьрка бага йоьллира Рихтера.
– Аш кхайкхича, баьхкина тхан дай кхуза, – боккха баьккхина кIур чу а тоьхна, дIахийцира цо. – Ткъа аш а цадевллачу денна кхойкхура уьш. Суна хетарехь, тxох цуьрриг а зиэн а ца даьлла Россина. Нагахь вайшиннан идейни хьежамаш башх-башха белахь, иза со немцойх схьавалар дац. Ахь буьйцу «арахьара тIебаьхкинарш» цхьа процент а хир бац Россехь. Ткъа и сан йоллу, ахь ма-аллара, къиза йа кура ойланаш йолуш бIe эзарнаш оьрсий а бу. Нагахь сан ойла харц йелахь, иза ас цаьргара схьаэцна-кх.
Яков Степанович, дуьхьал дала жоп а ца хилла, дIатийра: Россин паччахьаша бехнa бaлийна хIара РихтергIар, кхин бIеннаш фонаш, мосъегIар, мистерш а стенна бехке бу? Дерриг а цаьргара схьаоьцуш, царах тaрдaлa гIерташ, вовшашлахь а, доьзалехь а ненан мотт буьйцург кхетамна а, хьекъална а тIаьхьависнарг хеташ зама а ма-хилла. Революци, демократи хьахийнарг хьераваьлларг а лоруш.
Шина оьрсичун къамелах хIара ду аьлла пайдениг ца хезира Васална. Йерриг а дегайовхо хьалха гучу Хаси-Юьртан гIопехь йара. Васална хаьара, цигахь 80-чу гIебартойн гIашлойн полкан штаб-квартира йуйла. Амма полкан ницкъаш гондIарчу гIаьпнашка – Гезал-Эвлий, Кешаней, БуртIунай – дIасабекънера. Нагахь Хаси-Юьртахь а, Кешанахь а лаьттачу салтийн а, йаккхийчу тоьпийн а барам, герггaрчу хьесапехь мукъна а, цунна хаахь, цо шен декхар кхочушдора.
– Халахета вайшиъ цхьаьна кIезиг хилар. Муьлхачу газетана гIуллакх деш ву хьо? – xaьттира капитано, шаьш гIопе кхочуш.
– Со тIелоццучунна.
– XIета, цхьанна тIехь хьан цIе гаре догдохийла йу сан-м?
– Хьанна хаьа, кхолламо хIун кечдина…
V корта. ЦIАВЕРЗАР
Ирсечийн шорта ду беркат –
Буьзча а, уьш йууш бу.
Ткъа миска даймехкан бераш
Мацалла диэнна леш ду.
Ш. Петефи
1
Симсарара цIа вирзича, цхьана минотана а мукъа вацара Къайсар. ГIаттам гергагIоьртича, Болатна зуда йалор сихдира цо. Болат йухагIертара: «Со къийсaмexь вожахь… TIаккха, стенна оьшу зуда? Цхьа жоьра зуда алсамйаккхий? Нагахь доьзалхо хилахь, буо дуьнен чу даккхий? Айзина, Эсетна, Ковсарна уллохь кхин цхьаъ декъаза зуда йитий?» – ойла йора цо.
– ХIан-xIa, Къайсар, цa оьшу. Вайн гIуллакхах цхьа агIо йаьлча а, кхуьур ву со зуда йало. Сан ткъе пхи шо бен дац. Кхуьур ву.
Ша боxучунна и тIeвeрзо ницкъ ца кхаьчна, зударий тIетийсира цунна Къайсара. Кхаа зудчо, цхьацца агIop хиъна, цкъа доьхуш, йуха барт бетташ, тIаккха боьлхуш, йукъаверзийна иза, эххар а берта валийра.
– ХIан, дика ду, аш боxург дер вай, – ши куьг дIасатесира Болата. – Зуда йалийчхьана, тоьу? ЦІa-цІе, ков-керт а ца йеза? Вай мича йуьгу иза?
– Cоьца Iийр ду шу! – элира Айзас.
– XIан-хIа, хьо шина кIантаца готтехь йоллу, со йолчохь Iийр бу хIорш! – сацийра иза Ковсара.
– Шуьшиннан-м шишша бер а дара, ткъа сой, Мохьмаддий тxaьшша, убарш санна, доллу, – бохура Эсета.
Кхаа зудчун къийсaмaшка ла а дегIна, царна йуккъexь маслаIат дира Къайсара.
