Читать онлайн Ахмет Рафиков - Сугыш хикәяләре

Шерамыжник

(ат яныннан ычкынасы иде)

Калуга җирендә булды бу хәл. 1943 елның язында без Фаянсовая станциясе белән Букань авылы арасында саклау линиясендә тора идек. Миңа, дивизия штабының фелдъегеренә, 1086 полк штабына барырга туры килде. Ул Которь авылында, зур гына өйгә урнашкан иде. Көн ярыйсы гына салкын, җилләп тә торганлыктан, атны йортка керттем. Анда ике чана да бар, төпләрендә бераз печән дә күренә. Атымны бер чанага бәйләдем дә, авызлыгын салдырып ашарга куштым. Безнең үзебездә печән мәсәләсе бик начар иде. Ә биредә, чана төбендә, безнең атларга көне буе да эләкми торган азык ята. Шуны күргәч ашыкмаска, атны бераз ял иттерергә булдым. «Ашасын әле хайван» – диеп уйланып өйгә кердем.

Өй эче үзара дөнъя хәлләрен сөйлeшеп, тәмәке тартып, бәхәсләшеп утыручы берничә офицер hәм өстәл янында эшләп утыручы писарьләр белeн тулы диярлек. Мин, балта элeрлек, зәп- зәңгәр төтен эчендә утыручыларга күз йөретеп чыктым да, бер читтәрәк скәмия өстендә утырган өлкән лейтенантны күреп, аңа мөрәҗәгатъ иттем. Аннан соң алып килгән пакетларымны старшинага тапшырдым.

– Капитан Ферин ничек анда, күңелсез түгелме аның белән? – диде өлкән лейтенант, миңа карап. (капитан Ферин безнең батальон командиры)– Өлкән лейтенант Бизманнан сәлам тапшыр! Мине белә ул, без аның белән бергә укыган идек.

– Ярый, иптәш өлкән лейтенант, сәләмегезне тапшырырмын, – дидем мин, үзем җылырак булыр диеп мич янына барып терәлдем.

– Менә шунда утырып тор, улым, – диеп, илле яшләр тирeсендәге хуҗабикә миңа бер иске тапчан китереп куйды да,үзе кече якка чыгып ките.

Ике арада ишек ачык иде. Шулвакыт хуҗабикә янына ниндидер чит кеше керде дә, аның белән әкерен генә сөйләшкәннән соң, чыгып китте.

– Кем иде ул, апа? – диде өлкән лейтенант, – нинди кеше, нишләп йөри?

– Әй лә, шерамыжник ул! – диеп селтәде хатын кулын безнең якка карап.

– Шерамыжник? Кем соң ул? – диде икенче офицер.

Хуҗабикә сорауны ишетмәдеме, әллә игътибар итмәдеме, җавап бирмичә мич артына кереп китте. Без дә аптырашып бер – беребезгә караштык. Шунда, өстәл янында утыручы сержант:

– Ул сүзнең йөз утыз еллык тарихы бар, – дип куйды. Без барыбыз да анарга карадык.

– 1812 нче елдагы ватан сугышы вакытында туган ул сүз. Француз гаскәрләренә Мәскәүдән чигенгәндә, үзләре талап, бөлдереп берергән авыллар аша чигенергә туры килгән. Ачлыкка тилмергән Наполеон солдатлары кергән бер йортка икмәк сорап: «Шер-ами» (Милый друг) – диеп мөрәҗәгать итә торган булалар. Шуннан халык аларны «Шерамыжниклар» – дип атый башлаганнар. Шул еллардан бирле хәер сорашучыларны «Шерамыжниклар» диеп йөретә башлаганнар.

– Сержант Асовский, сез фрацуз телен беләсезмени?

– Мин, өлкән лейтенант, җиде тел өйрәнгән идем. Тик аерып алып берсен дә беләм дия алмыйм хәзер, – диде ул, язуын дәвам итеп, – кулланмагач онытыла…

– Алай булгач, аптыраганда сиңа мөрәҗәгать итeргә ярый икән, сержант? Полк командирына тел алып килгән чакларда, ул тәрҗемәче юкка аптырап кала.

– Шулай да мин сезгә Александр Фигнер була алмам, иптәш лейтенант…

– Кем соң ул, Александр Фигнер? – диде арадан кайсыдыр.

– Александр Михайлович Фигнер?!

Старшина: «Шуны да белмисезме?» – дигән шикелле бүлмәдәгеләргә күз йөретеп чыкты. Аннан сөйләп бирде:

– Александр Фигнер, ул халык герое. 1812 елдагы ватан сугышында партизаннар командиры булган. Бик күп телдә сөйләшә белгән. Ә француз, немец, итальян телләрен үз теле кебек яхшы белгән. Напольон армиясе формасына киенеп, иң куркынычлы, җаваплы бурычлар үтәгән. Фрацуз солдатлары, офицерлары арасына кереп, сөйләшеп, бик кыймәтле хәрби мәгълүмәтләр алып кайта торган булган.

Кутузов Мәскәүне французларга калдыргач, Фигнер гади авыл кешесе киеменә киенеп Мәскәүгә үтеп кергән. Тик Кремельгә генә үтә алмаган. Аның исәбе: Кремельгә үтеп, Напольонны юк итү булган.

– Ул заманда халыктан менә нинди геройлар чыкканнар, – диде сержант, – мин андый була алмыйм шул. Йомшак беләм мин немец телен. Дошман оясына керү өчен аның телен yзеннән дә яхшы белергә кирәк.

– Без сездән аның кебек булуны таләп итмибез. Аптыраган вакытта тәрҗемә итeргә булышсаң, шул җитәр.

Шуннан соң офицерлар арасында: «Ни өчен Кутузов Мәскәүне французларга биреп талаткан?»– дигән сорау тирәсендә бәхәс башланды.

– Мин киттeм, иптәш старшина, җибәрәсе пакетларыгыз булса бирегез! – дидем мин өлкән писарьга.

– Хәзергә бер ни дә юк. Якташларга сәлам тапшыр.

Мин карабины алып атым янына чыктым. Миңа ияреп сержант Асовский да чыкты.

– Сугышка кадәр кем идегез, – диде ул, мин ат янына килгәч, – ат белeн эш иткәнегез булдымы?

– Укытучы идем, – дидем мин, аның ни өчен сорашканын аңламыйча, – авылда ат белән эшләп, болынга ат сакларга йөреп үстем.

– Алайса сезгә таныш җанвар икән. Мин, менә, үз гомеремдә ат белән эш иткәнем булмады. Аттан уттан курыккан кебек курка идем. Тик ходай мине шул каhәр суккан хайван белeн сугышта җафалансын дип каргаган, – дип уфтанып куйды Асовский.

– Нигә алай дисәң, сержант, штабта утырасың түгелме соң?

– Биредә мин вакытлыча гына шул, булышырга чакырып алдылар. Иртәгә соңгыкөнем, аннан яңадан транспорт ротасына. Мин укчы ротада да, комендант взводында да булдым. Бездә ашау-эчүнең дә, киемнең дә рәте юк. Дежур торулар, нарядлар, йокысыз төннәр… Өстәвенә бер ерткыч җанвар эләкте. Аның янына барырга да куркам. Юнле атларны үтерә. Моны, каhәр төшкәнне, ут та, су да алмый. Котылыр идем…

– Нигә син аттан куркасың, ат бит ул ерткыч хайван түгел?

– Бу, беләсегез килсә, ерткычтан да кире. Алдыннан килсәң, колагын йомырып, иреннәрен җыерып каршы ала. Кулда әйбер булмаса, эләктереп алырга әзер. Арт ягыннан ничек тә якын килергә юк. Тибеп эчәгеңне агызганын көт тә тор.

– Андый атлар да була анысы, – дидем мин, үз белгәнемне әйтергә теләп, – тик син ат янына шикләнеп барма. Тешли икән, онытылмаслык итеп арт сабагына утырт. Тигр түгел, өстеңә ташланмас, тигрны да өйрәтәләр.

– Шулай да, ат яныннан ерагырак китәсе иде. Тик менә ротный гына: «Ничего, өйрәнерсең!»– дигән була. Мин үзем кайда да риза, ат янында гына булмасын.

– Сугышка кадәр кайда эшлeдең соң? – дидем мин аптырап.

– Финансист идем мин, банкта эшләдем. Атка, арбага утырган да юк иде. Каhәр суккан сугыш кушты. Әле дә атны кешеләргә карап кына җигәм. Атны җигәргә генә түгел, арбасын, сбруен да карый беләргә кирәк. Күзеңне ачтың исә – ат кайгысы. Төнен дә шул кайгы. Аны чистарт, ашат, эчер…

– Я, ярар, өшетә башлады, – диде Асовский, җилкәләрен җыерып, – керим әле, якташларга сәлам әйт!

Ул йөгереп өйгә кереп китте.

Мин атыма атландым да юлга чыктым. Кайтканда сержантның зарланулары тагын искә төште. Мин малай чакта, безнең дә усал бия бар иде. Абый белән икәү барып, дилбегә белән урап алып кына тота идек. Кулда әйбер булмаса өскә ташлана иде. Шулай, беркөнне, абый белән тотарга баргач, минем кулда әйбер юкны күрде дә, томырылып өстемә ташланды. Мин акырып чаба башладым. Куып җитте дә, башымдагы түбәтәемне тешләп алып китте. Ярый, бәхеткә, чәчем кыска иде. Шуннан соң, кулга таяк тотмыйча, ат тотарга бармый башладым.

Тула җирендә

Апрельның соңгы көннәре иде. Безгә бик тиз җыенып юлга чыгарга команда булды. Кайбер күрәзәлек итәргә яратучылар: “бу әле ялган тревога гына” – диеп ышандырырга тырышсалар да, без кире борылып лагерга кайтмадык. Батальон дивизия командасына килеп кушылды. Аннан ике-өч километрлар киткәч, юл аермасында, дивизия оркестыры янына басып, безне дивизия командиры И.А.Гарцев каршы алды. Без аның генерал дәрәҗәсен котлагандай, маршка басып, чын строевой адымнар белән уздык. Беренче көнне Сухиничи, икенче көнне Козельск бездән артта калдылар. Шулай да: башка фронтка күчәбезме, әллә тору урынын гына алыштырвбызмы, белүче юк. Козельсктән соң без Упа елгасы үзәнлекләре белән Одоев, Крапивна дигән эре торак пунктларын артта калдырдык. Менә өченче көн инде тарихи Тула өлкәсе җирләре белән барабыз. Тыныч елларда җыр, музыка, чәчәкләр белән үткәрелә торган 1-май бәйрәме көннәре дә юлда узып китте. Көннәр матур торганлыктан, юллар яхшы ук кипкәннәр. Ям яшел булып яшәреп киткән Упа болыннарында сары тузганак чәчәкләре күренә. Күл, елга буйларында матур булып песәйләнгән таллар чәчәк атып утыралар. Тыныч болын өстендә, бездән калмаска тырышып, тургайлар сайрыйлар. Без Вислогузов белән янәшә атлыйбыз. Безнең алда арба артыннан Утишев белән гармунчы Ларин баралар.

–Матур урыннар, – диде Василий Иванович, тәмәке кәгазе чыгарып безгә сузганнан соң, -чирем өстенә ятып тартырга хыялланып килдем дә, ни өчендер туктарга ашыкмыйларәле.

–Әйдә, туктамасыннар, минем тизерәк Щекинога барып җитәсе килә, – диде Ларин, тәмәке төрә башлап, – минем таныш якларга.

-Ничек таныш яклар? Син бу якныкы мени?

–Юк, бу якныкы түгел. Минем монда булганым бар. Минем хатын Скуратоводан. Без аның белән ике җәй рәттән килдек. Бик матур җирләр. Лев Толстойның туган яклары. Ясная Полянада да ике мәртәбә булдым. Анда, Лев Николаевичның усадьбасында, музей бик матур иде. Немецлар анны да җимереп, талап киткәннәрдер инде, – диде ул борчылып.

-Барып киләсе иде, Скуратовода хатынның туганнары бар. Хәлләрен белеп чыгасы килә.

–Командирдан сорарга иде, ерак түгел дисең бит.

–Сорадым, җибәрмәде, «барыпҗиткәч» дигәнбулды.

–Кайчанбарыпҗитәбезикәнсоң, сорамадыңмы?

–Сорамадым. Минем аңлавымча ерак барасы түгел.

–Егетләр, карагыз! «Ил»лар пикировка ясыйлар! – диеп кычкырып җибәрде, кемдер.

Без дә самолет тавышы килгән якка карадык. Юл буена сузылган камышлы озын баткаклык өстендә Щекино ягыннан түбән очып килгән «Ил» кинәт камышлык өстенә кадалып төшә башлады. Аннан, күлгә чума дигәндә генә, пиктан чыгып очып китте. Аның артыннан икенчесе шундый ук күнегү ясады да борылып китеп барды. Күп тә үтмәде, «Ил» ның берсе яңадан әйләнеп килде дә, кинәт пик ясап, кадалып төшә башлады. «Менә, хәзер пиктан чыга»-диеп, тын да алмый көткәндә, самолет камышлар эченә чумды да куйды. Арбада утырган кызлар:

–Ой, хәрәп булды! – диеп кычкырып җибәрделәр. Без бара торган җирдән туктап, тын да алмыйча, шартлау көттек. Самолетның камышлар арасыннан күренеп торган канат читләре, югары күтәрелеп торган йолдызлы коерыгы, шулай күренеп тора бирде. Шартлау булмады. Аннан, очучысы чыкмасмы диеп, өметләнеп, күзләрне хаман самолеттан алмый торабыз. Гипнозлаган кебек шулай карап торганда:

–Нәрсә катып калдыгыз? Колоннаны тоткарламагыз! -дип, лейтенант Егоров кычкырганы ишетелде.

–Иптәшлейтенант! Самолет, самолетбаткаклыккачумды!

–Кайда?

–Әнә, койрыгыкүренептора!

–Ничекшартламады? Очучысыисәнмеикән?

–Яртылашсазгачумган. Очучысыдашундаинде!

–Борылыпөлгерәалмадымикән?

–Бәлкианыңидәрәрычагыэшләмәгән?

–Колоннанытоткарламагыз!

Нихаят без кузгалып киттек. Әле ераклаша төшкәч тә, очучысы күренмәсме диеп, шул якка карый-карый бардык. Бер фашистның да башына җитмичә хәлак булган очучы кызганыч иде. Менә күл буйлап самолетка таба йөгерткән ябык машина күренде. «Бәлки әле коткарырлар, самолетын да алырлар» – дигән өметле уйлар белән алга киттек.

Моннансоңтагыникекөнбаргач, без, ТулаөлкәсенеңКиреевскрайоны, Быковкаавылынакилептуктадык.

Килеп урнашкан авылда торулары күңелле иде. Кичләрен квартира хуҗасының кызы белән капка төпләренә чыгып утырабыз. Төннәрен постка басулар юк. Атларны чистартып азык бирәбез дә, кичке аштан соң төн безнең карамакта. Бер-ике көннән соң Наташа мине мәктәп янына танцага да алып бара башлады. Танцага бармаган көннәрне Наташа белән капка тәбендә озак-озак сөйләшеп, сугыштан соңгы тормыш турында хыялланып утырабыз. Ул мине сугыштан соң үз авылына тарих укытучысы итеп чакыра. Хаттә бер көнне мәктәп директоры белән сөйләшеп тә кайткан иде. Шулай, тыныч кына торганда, безгә авылдан өч-дүрт километрдагы урманга күчәргә команда булды. Бу урман, әлбәттә, Соломоновка янындагы Брян урманнары түгел. Андагы сазлыклар да юк. Немец тә атып борчып тормый. Тыныч, вак һәм якты, коры урман. Бирегә килү белән хәрби лагерь тормышы башланды. Төннең теләсә кайсы вакытында торып постка басарга кирәк. Шулай да Брян урманындагы кебек юешлек һәм баткаклыктан котылгач, беренче көннәрдә шатланып куйган идек. Хәр яхшының бер җитешсез ягы булган шикелле, бу коры урманның да безнең өчен өстәмә мәшәкатләр тудырган яклары килеп чыкты. Бердән якында су юк. Суны дүрт километрдан ташыйбыз. Икенчедән бу урман борчалы булып чыкты. Шул кахәр суккан җанварлар безнең тәңкәгә тиделәр. Ни арыган булсак та юнләп ял итә алмый идек. Шул кара җанварлар безне кычкыртып таладылар. Кичтән күлмәкләрне дә әйләндереп карыйбыз, борча кермәскә җиң очларын да бәйләп куябыз, ә ул, эттән туган нәрсә, кайдандыр керә, яисә качып кала да урынга ятуга кырмыска тешләгән кебек тешләп алып, үрә сикертә. Шунда тешләде дип, күлмәкнең шул җирен кысып тотып, тиребез сыдырылганчы тәнгә ышкыйбыз. Янәсе борчаны юк итәбез, ә ул, таш астыннан чыккан нәрсә, икенче җирдән тешләп сикертә. Аннан тоткан кебек буласың, өченче җирдән…. Шундый әшәке җанвар инде. Аптыраган чакларда: «Павел Ильич, син бит ат казанган аучы, бер чарасын уйлап тап инде», – дибез.