Читать онлайн А. Никифорова - Сырдык курус

Умнуллубат онус кылаас, бастакы таптал дьикти сааһа, Сэргэлээх уоттара… Доҕотторбут барахсаттар… Олох диэн дьикти айан аргыстара… Ити темаларга хас көлүөнэ аайы бэйэтэ суруйааччылардаах, история Аал Луук Маһыгар быспыт кэрчик кэмнэрдээх. Бу кинигэ эмиэ Таптал, Эдэр саас, Үтүө санаа, Көҥүл, Кырдьык туһунан.

Саха олоҕу анааран көрүүтүнэн туох барыта икки өрүттээх: үчүгэй куһаҕана суох буолбат, куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат. Үтүө уонна мөкү сиэттиһэ сылдьаллар. Иитии диэн киһи мөлтөх өрүттэрин кыана туттарын, үтүө өттүн үүннэрэргэ баҕалаах, дьулуурдаах буоларын ситиһии буолар. Онуоха удьуорунан бэриллибит утум хаан дьайыытын ким да кыһыйан кэбиһэр кыаҕа суох. Төһө да олох очурдара атыйахтаах уу курдук дьалкыйан, үөһэ-аллара бырахталлар, төрүт уус киһи санаата уһун, көхсө киэҥ буолан түөрэҕэ түҥнэстибэт, арҕаһыттан тэһиинин мүччү ыһыктыбат.

Саха төрүт итэҕэлэ үөрэтэринэн, «үтүө киһиэхэ дьылҕа хаан дьолу өлүүлээн хаалларар» диэн сүрүн санааны саҕар бу кинигэ автора Айталина Никифорова.

Кинигэ арыйар историческай кэмэ – биһигини тургутар быыһык бириэмэ сыллара. Кинигэ геройдара – үөлээннээхтэрбит, Саха сирин араас улуустарын олохтоохторо. Били кытайдар этэллэринии, быыһык кэмҥэ олорор диэн алдьархай, таҥара ону эрэ биэрбэтин. Оттон биһиэхэ биэрбит. «Быста-быста салҕанар, өлө-өлө тиллэр» олох стратегиялаах саха омук билиҥҥи көлүөнэтигэр. Онно, дьэ, ким уйана-хатана, бөҕө оҥоруулааҕа, утумнаабыт майгыта-сигилитэ, саҥаны сатабыллаахтык ылынара барыта – олох тургутуутун этинэн-хаанынан күөн көрсүү сытыы кылыс охсуулара, охсуһуулара – бу кинигэ умсугутуулаах кэпсээнэ.

1986 сыл. Балыырдаах айдаан ааспыта 25 сыла туолла. Сэргэлээх студеннарын баттаммыт-атаҕастаммыт абаларын-саталарын ой дуораана дьылҕа кылын кирсин тыҥатан эдэркээн тапталы үрэйбитэ. «Ким кыахтаах – ол байыҥ» диэн үүнэ-тэһиинэ суох барыы элбэх саха ыччатын суорума суоллаабыта, мөкү дьаллыктарга тэппитэ. Советскай тутул суостаах сууллуутун содула үгүс үлэһит дьону тэмтэриппитэ, «демография кириэһин» күлүгүнэн сабардаан, кырдьаҕастары түргэтэппитэ, ыччаты түптээх ыал ийэтин-аҕатын олоҕуттан огдолуппута.

Маннык үйэлэр кирбиилэригэр бүрүүкээбит быыһык кэм көстүүлэрин туһунан сахалыы сайаҕас тылынан иһирэхтик, баары баарынан көрдөрөр айымньылартан бу кинигэ, арааһа, биир бастакылара буолуо.

А.К. Никифорова – республикаҕа биллэр номоҕон тыллаах-өстөөх, хорутуулаах өйдөөх-санаалаах, көнө майгылаах суруналыыс. Киниэнэ барыта дьүөрэлээх, барытыгар нэмин булан, ааҕааччыга итэҕэйэн, этиллибэтэҕи да өйдөһөр кэпсэтиигэ ыҥырар. Аныгы суруйар дьахталлар айымньыларын ис хоһооно кинилэр ис туруктарын тургутуу курдук ылыныахха сөп. Айталина Никифорова идэтийбит дьоһуна, сиппит-хоппут айар дьоҕура дьүөгэлии истиҥ-иһирэх, ийэлии сүбэһит, оҕолуу аһаҕас. Ону ылынан киниэхэ дьүөрэлэһэ сатыыргын кинигэ ааҕа олорон билинэҕин.

Кинигэни уугар-хааргар киирэн, барытын бэйэҥ олоххун кытта сыһыары тутан, холобурдаан, ылынар-ылыммат мөккүөргэ ааҕа олордоххуна бүтэ охсо хаалбытын өйдөөбөккө да хаалаҕын. Оннук умсугутуулаах. Бэлиэр доҕордоспут, сэһэргэспит, өйдөспүт кыргыттарыҥ мөссүөннэрин кинигэ чараас хаҕа саба тардан кэбистэ. Сырдык курус кууһа хаалла, сүрэххэ сөҥнө.

Саҥа кинигэни күүтэ хаалабын… Саҥа сырдык куруһу…

Ульяна Винокурова,

социологическай наука доктора, Ил Түмэн 1993–2001 сс. народнай депутата

Күн сирин көрдөрбүт, күннээх оҕо сааһы бэлэхтээбит, очура суох эдэр сааһы биллэрбит,

олоххо бигэтик үктэннэрбит, ийэ муҥура суох тапталын толору ыймахтаппыт

тапталлаах ийэбэр Мария (Валентина) Андреевна Багдасаеваҕа аныыбын

Сааскы ылааҥы киэһэ. Күн, саҕахха саһыан баҕарбатахтыы, кытархай сардаҥаларынан тугу эрэ эрэннэрэрдии, инники барыта кэрэ, үүт тураан буолуоҕар итэҕэтэрдии, ыһыахтана оонньуур. Салгыҥҥа түптэ унаар буруотун минньигэс сыта дыргыйар. Үчүгэйиэн! Аайа ис-иһиттэн дуоһуйан, үөрүөх-көтүөх санаата киирэн кэллэ. Бүгүн ийэтиниин олох-дьаһах комбинатыгар cакаастаан тиктэрбит муус маҥан, мааны да мааны былаачыйатын ылан кэлбиттэрэ. Кыыс, хоһугар киирэн, кичэллээхтик ыйанан турар былаачыйатын ыскааптан таһаарда. Солко таҥас, сөрүүнүнэн илгийэн, кыыс чараас тириитин имэрийэргэ дылы. Аайа былаачыйатын эмиэ кэтэн көрүөн баҕарда. Халаатын устан элитэн баран, муостаҕа соһуллар үүт маҥан былаачыйатын сэрэнэн кэтэн, сиэркилэҕэ тиийдэ. Уһун хойуу баттаҕын санныгар намылыта ыста. Кини иннигэр хойуу хаастаах, чоҕулуччу көрбүт арылхай хара харахтаах, сып-сырдык сэбэрэлээх кэрэчээн бэйэлээх кыыс тургутардыы көрөн турар. Кыыс күлүгэр биллэр-биллибэттик мичээрдээн ылла. Онтон үҥкүүлээн эргичиҥнээн барда. Кыараҕас хоһо биирдэ кэҥээн, бүтүн дыбарыас саалатыгар кубулуйда. Кыыс, Наташа Ростова бастакы баалыгар үҥкүүлүүрүн хараҕар оҥорон көрөн, хоһун биир гына вальстаан эргичиҥнээтэ.

– Аайа, выпускнойгар да кэппэккэ сылдьан, былаачыйаҕын киртитэн кэбиһээйэҕин, – ийэтин сымнаҕас куолаһа иһилиннэ.

– Маама, бэйэбэр наһаа барар дии? – кыыс ийэтин иэдэһиттэн сыллаан ылла.

– Чэ, чыычаах, устан ыйаан кэбис, – ийэтэ кыыһын диэки сымнаҕастык көрөн кэбистэ. «Аҕабыт кыыһа таҥара табатын курдук кэрэ буола улааппытын көрөрө буоллар, төһө эрэ үөрэр этэ» диэн санаа охсуллан, эдэр дьахтар өрө тыынан ылла.

Эргэ мас оскуола бүгүн мэктиэтигэр сырдаабыкка, кэҥээбиккэ дылы. Үрүҥ лыах курдук таҥныбыт кыргыттар көтө-дайа кустуктаналлар, бу ураты күн долгуйан имнэрэ тэтэрэн, ситэн-хотон, эдэр саас эрчимэ хааннарыгар оонньоон, кэрэтийэн да көстөллөр! Уолаттар, үрүҥ сорочкаланан, хаалтыстанан, саҥа көстүүм кэтэн, эмискэ боччумура түспүттэр. Оҕо саастарыттан салла үөрэнэн хаалбыт дириэктэрдэрэ эмиэ биллэ долгуйбут көрүҥнээх, бэҕэһээҥҥэ диэри мөҕө-этэ сылдьыбыт бэйэтэ бүгүн оҕолорун кытта тэҥнээҕин курдук кэпсэтэр. Төрөппүттэр оскуола спорт-саалыгар тардыллыбыт уһун остуол тула ас тардан түбүгүрэллэр.

– Аайа, кэл эрэ, биһиги кылааспытыттан Маша суох дии. Туох буолбута буолла? – кыргыттар идэлэринэн кыра кылаастан салайтара үөрэнэн хаалбыт дьүөгэлэригэр сүүрэн кэллилэр.

– Машаҕа дьиэтигэр баран кэлиэх. Лера, Света миигин кытта барсыҥ, —кыыс дьаһайда.

Кыргыттар, сиргэ соһуллар үрүҥ былаачыйаларын өрө тардан баран, Советскай уулусса устун буору бурҕатан, Маша дьиэтигэр тэбиннилэр. Тохтоло суох сүүрүүнэн, аҕылаан-мэҥилээн кэлэн, ааны дохсуннук тоҥсуйдулар. Эппиэт суох. Аайа ааны тардыбыта, аһаҕас эбит.

– Маша, бааргын дуо? – сырдыктан эмискэ хараҥа көрүдүөргэ киирбит кыргыттар тугу да арааран көрбөттөр.

Арай, түгэх хоско кимнээх эрэ ботур-ботур кэпсэтэллэрэ иһиллэр. Кыргыттар, куттаммыттыы дук-дах туттан, хос диэки бардылар.

– Маша, биһиги кэллибит. Кылаастан эн эрэ суоххун. Туох буоллуҥ, ыарыйдыҥ дуо? – Аайа сэрэнэн хоһу өҥөйөн көрдө. Маша оронугар умса түһэн ытыы сытар эбит. Аттыгар ийэтэ кыыһын ааттыы сатыы олорор.

– Көр эрэ, старостаҥ кэллэ. Бу былаачыйа туох да куһаҕана суох. Олус үчүгэй оруосабай дьүһүннээх, эдьиийиҥ выпускнойугар биирдэ эрэ кэппитэ ээ, – Варвара Ивановна киһи хараҕа эрэ саатыах чаҕылхай оруосабай былаачыйаны тэлимнэтэр.

– Тоҕо мин олохпор биирдэ буолар оскуоланы бүтэрэр баалбар эмиэ эдьиийим эргэтин кэтиэхтээхпиний?! – Маша өссө тэптэн, улаханнык ытаан барда.

– Маша, оргууй буол эрэ! Киһи уйулҕатын хамсатан, туох эрэ алдьархай буолбутугар дылы! Бэйэтэ бастаан бу былаачыйаны кэтиэм диэн сөбүлэспитэ ээ… – кыыс ийэтэ кыргыттарга быһаарар.

– Мин санаабар, туох да куһаҕана суох былаачыйа. Арай, уолугар уонна тэллэҕэр куруһуба тигэн биэрэр киһи наһаа бэрт буолуо эбит, – диэн баран Света Варвара Ивановна диэки ыйытардыы көрдө.

– Уой, куруһуба арааһа баар ахан! – диэн баран, кыыс ийэтэ, чэпчэкитик ойон туран, хостон сүүрэн таҕыста.

Дьахтар өр гыммата, мөһөөччүк муҥунан уурулла сылдьыбыт таҥас сыыстарын, куруһуба арааһын туппутунан киирэн кэлэн, абыраатаҕына кини эрэ абырыа диэбиттии, оҕо курдук Светаҕа куду уунна.

– Маша, көр эрэ, бу бороҥ өҥнөөх куруһуба эн ырбаахыгар олус барсар. Билигин букатын саҥа буола түһүө! – Света эрэллээхтик эппитигэр, ытаан санна эппэҥнии сыппыт кыыс уоскуйа быһыытыйда.

– Чэ, Маша, тур, кэт! Оттон биһиги куруһубаны түргэнник тигэн биэриэхпит, – Аайа этии киллэрдэ.

Кыргыттар дьүөгэлэригэр былаачыйатын кэтэртилэр, Света куруһубаны тэҥнии-тэҥнии кырыйталаата, онтон бары кичэллээхтик тигэн бардылар. Сотору аныгы муодаҕа соччо эппиэттээбэт былаачыйа уларыйа түстэ. Света Маша синньигэс биилигэр куруһубанан бэртээхэй кур оҥорон баайан кэбиспитигэр, букатын даҕаны атын көстүү буола түстэ. Маша сирэйдиин-харахтыын сырдаата, сымсатык туттан-хаптан баттаҕын өрө анньынна, уоһун помаданан тэтэртэ.

– Сыллыый, наһаа да кэрэ буола түстэҕиҥ бу! Дьүөгэлэргэр махтан! – Варвара Ивановна кыыһын көрөн сүрдээҕин астынна.

Кыргыттар Машаларын сиэппитинэн сүүрүүнэн оскуолаларыгар кэлбиттэрэ, хайыы-үйэ уопсай линейка буола турар эбит.

– Хайа, бу ханна сүтэ сырыттыгыт? Директор туйгун үөрэхтээхтэргэ бастакынан аттестаты туттарда, эйигин ааттаан бөҕө буолла! – кылаастарын салайааччыта Маргарита Дмитриевна Аайаны мөҕө тоһуйда.

Кыргыттар саҥата суох миэстэ булан олорон истэхтэринэ:

– Андреева Аайа Николаевна! – микрофонунан дириэктэрдэрин саҥата ньиргийдэ. – Оскуолабыт баарсуох киэн туттар үөрэнээччитэ, солбуллубат кылаас старостата, хомсомуол кэмитиэтин солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ. Кэл, сыанаҕа тахсан, ситиһиилээхтик үөрэммиккин туоһулуур аттестаккын тутан кэбис!

Соһуччу баҕайытык кини аатын ааттаабыттарыттан, үөрэнээччини мээнэ хайҕаабат, олус ирдэбиллээх дириэктэрдэрэ дарбааннаах тылыттан кыыс долгуйан сүрэҕэ күүскэ тэптэ, сүүрэн тахсан Дмитрий Егоровиһы кытта илии тутуһан, аттестатын ылла.

– Аайа, тохтуу түс! – Ваня Семенов «Смена» фотоаппаратынан хаартыскаҕа түһэрэн күлүмүрдэттэ.

Оҕолор биир-биир сыанаҕа тахсан аттестаттарын туппуттарын кэннэ таһырдьа хаартыскаҕа түһүү түбүгэ буолла: уолаттар икки ыскамыайканы аҕалан уурдулар, учууталлар, төрөппүттэр инники эрээккэ кэккэлэстилэр, оҕолор ыскамыайкаҕа икки эрээтинэн турдулар. Оскуола кылаабынай хаартыскаҕа түһэрээччитэ Ваня хамаанда кытаанаҕын түһэрдэ. «А», «Б» кылаастар уочаратынан түспүттэрин кэннэ, аны иккилии-үстүү буола-буола түһүөн баҕалаах элбээн, Ваня уол олох даҕаны солото суох буолла. Үс арахсыспат дьүөгэлиилэр – Аайа, Света, Лера – окумалларыттан тутуһан, үөрэн мичилиһэн хаартыскаҕа түстүлэр.

Оҕолор суугунаһан кэлэн, спорт саалаҕа П буукубанан тардыллыбыт мааны остуол тула олордулар. Учууталлара биир-биир туран үөрэппит оҕолоругар үтүөнү баҕарар тыллары эттилэр.

– Мин оҕолорбун төрдүс кылаастан ылбытым. Бытарыһан кыра да дьон этилэр. Ол бэйэлэрэ бу ситэн-хотон олороллор! Кинилэр миэхэ син биир оҕолорум кэриэтэ олус күндүлэр, бастакы выпустарым буоллахтара. Оҕолоор, эһиги хас биирдиигит ким-туох киһи буолан турарыгар мин тус эппиэттээх курдук сананабын, онон эһиги биһиктээбит оскуолаҕыт, учууталларгыт аатын түһэн биэрбэт курдук дьаһаныахтааххыт. Билэргит курдук, билигин оскуола кэнниттэн производствоҕа үлэлии барыы тохтоон турар. Хайа үөрэххэ бараргыт – көҥүлгүт. Ким даҕаны эһигини күүһүнэн фермаҕа хаалларбат. Бэрт буолбат дуо? Ол гынан баран төрөөбүт, улааппыт дойдугутун, оскуолаҕытын, учууталларгытын умнаайаҕыт… – онус «А»-лар кылаастарын салайааччыта Маргарита Дмитриевна ис сүрэҕиттэн долгуйан бөтө бэрдэрдэ.

«Ама, хайаан умнуохпунуй оскуолам барахсаны, төһө да эргэрэн эркинэ хараардын, муостата оллур-боллур буоллун, миэхэ син биир күндү. Манна биһиги ааҕарга-суоттуурга үөрэммиппит, үчүгэйи-куһаҕаны араарар буолбуппут, доҕордоһуу диэн тугун билбиппит. Дьиҥнээх учууталлар диэн биһиги оскуолабытыгар бааллар. Бу Маргарита Дмитриевна, Валентина Андреевна, Надежда Ивановна, Иван Петрович курдук дьоно суох олохпун сатаан санаабаппын». Аайаны ити санаатыттан дьүөгэтэ Лера аралдьытта: