Читать онлайн Эрнест Яхонт - Таас Хайа. Бастакы версия

© Эрнест Яхонт, 2024

ISBN 978-5-0064-2996-3

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Киирии тыл.

Эһиги билэргит курдук, биһиги дойдубутугар араас түбэлтэлэр буолан турардаахтар. Олортон биирдэстэрэ чучунаа туһунан кэпсээни, үһүйээни уонна номоҕу хас биирдии саха киһитэ, бу олорор үйэтигэр саатар биирдэ истэн аһарбыт буолуохтаах. Биллэн турар, киһи олоҕор бар дьоно киниэхэ улахан дьайыылаах буолаллар. Холобур бу сэһэҥҥэ, өскөтүн силиэстийэни ыытар киһи үлэтинэн кэлбит буоллаҕына, бу улаатан эрэр уол оҕото, бэйэтин баҕатынан дьонун-сэргэтин көмүскээри, кырабын дэммэккэ бэйэтинээҕэр улахан күтүрү бултаһара ааҕааччыны уйадытар. Бу кинигэҕэ таптал күүһэ киһи ыарахан түгэҥҥэ түбэстэҕинэ, киһи дууһатын уоскутарын. Онтон хорсун быһыы, эр киһини хайдах курдук киэргэтэр бигэргэтэн суруллубут буолан, бу кинигэни ааҕа олорор киэһэхэ элбэҕи даҕаны кэпсиэ диэммин, бэйэм ис санаабыттан үчүгэйи баҕаран тура, сынньана таарыйа диэн дуоһуйа ааҕарҕытын көҥүллүүбүн!

Махтаныам этэ дьиэ кэргэммэр, кинилэр эрэллэринэн уонна көмөлөрүнэн, бу бастакы кинигэм күн сирин көрдө. Туспа махтаныам этэ эбээбэр уонна эдьиийбэр. Хас биирдии ааҕааччыларбар баҕарыам этэ кытаанах доруобуйаны, чэгиэн олоҕу уонна дьолу-соргуну. Бу буола урар ыарахан кэмҥэ, бары бииргэ түмсүүлэх буолуох тустаахпыт, бэйэ-бэйэни өйдөһөн, өйөһөн олороргут киһини үөрдэр. Саха норуотун тыла сүтүө суоҕа диэн Таҥараҕа улаханнык эрэнэбин. Ол иһин аныгыс сырыыга тахсар кинигэлэрбин, эһиэхэ диэн төрөөбүт тылбынан суруйуом. Туругурдун сахам тыла!

Бастакы чааһа.

– Уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, биир күн ат уорҕатыгар. (Саха өһүн хоһооно).

Өр өтөр буолбатаҕа, сайын саҕаланаат оҕо-аймах оскуолатын чиэппэрин түмүктээн, бары даҕаны «һуу» диэбиччэ дьиэлэрин хоту ким дэриэбинэҕэ, ким даачаҕа, ким тас дойдуга күүлэйдии бараллар. Биллэн турар, хас биирдии оҕо бэйэтэ туспа баҕа санаалаах, өскөтүн быраата манна барабын диэтэҕинэ эдьиийэ онно диир, онтон сылтаан мөккүөр таҕыста даҕаны ийэлэрэ «бүтүн!» диэн мөҕөн эрэ кэбиһэр. Дьэ быйылгы дьыл сайына бэрткэ саҕаланна, тоҕо диэтэр, куйаас кэмнэргэ сымнаҕас ардах түһэн сири дойдуну курааҥҥа былдьаппата. Онон быйыл барыта этэҥҥэ буолуохтаах, барыта тупса туруохтаах

Мичил хаһан даҕаны мээнэ хой баһын туойбат, мээнэ солуута суох күлбэт, ыраас санаалаах, сымнаҕас майгылаах, холку үчүгэй уол. Куруутун түөрткэ-биэскэ үөрэнэр, үөрэҕэр кыһаллан 7-с кылааһы быйыл этэҥҥэ түмүктээн баран, быйыл хайаан даҕаны худуоһунньуктар лааҕырдарыгар барыахпын наада диэн кытаанах санаалаах. Ол даҕаны буоллар, аҕыйах кэмҥэ абаҕатын аахха дэриэбинэҕэ көмө киһитэ буола таҕыста.

Толбон диэн дэриэбинэ уруккута кыһыллар уонна үрүннэр харах харахха көрсөн киирсибит сирдэрэ. Гражданскай сэрии кэмигэр, кыһыл этэрээттэр бу сири оборона оҥостон үрүннэри тоһуйбут сирдэрэ, ол кэмнээҕи кэмҥэ сыһыаннаах бу олохтоох дьоҥҥо, араас номох буолбут үһүйээннэр бөҕө тылтан тылга, уостан уоска бэриллэн билигин даҕаны дьон-сэргэ дьикти буолбут түбэлтэлэри кэпсиирэ. Дьиҥинэн Толбон дэриэбинэтэ туох даҕаны атын дэриэбинэлэртэн уратыта суоҕа эрээри… Таастаах хайаҕа улахан киһи суола баара…

2. Өр да айаннаан, уһун суолу массыына түннүгүн нөҥүө көрөн олорон «хаһан бу тиийэммин саҥаһым Кэтириис алаадьытын амсайарым буоллар» диэн саныы иһэн, уута кэлэн утуйан хаалла. Арай эмискэччи такси массыыната тохтуу биэрдэ, Мичил уһуктан кэллэ, өҥөйөн көрбүтэ билэр сиригэр кэлбит эбит. Тэрээһэ ааныттан абаҕата Миитэрэй өҥөйөн туран илиитин уунна. Бырайыаһын төлөөн, малын суумкатын ылан баран ааны аһаат абаҕатыгар сүүрдэ, күрүө аанын арыйаат Миитэрэйи кууһан ылла. Миитээ бэйэтэ эйэҕэс киһи, сымнаҕас майгылаах, үлэһит бэрдэ. Урут быраата тыыннаах эрдэҕинэ элбэх сиринэн үлэлиир-хамныыр эбитэ. Холобур тас омук дойдутугар тахсан биир хампаанньаҕа балыксытынан үлэлээн турардааҕа. Оннук курдук эрчимнээхтик үлэлии хамныы сырыттаҕына, дойдутуттан эмискэ ыраас халлааҥҥа чаҕылҕан эппитин курдук куһаҕан сонун кэлэр, Мичил аҕата Дьулус ууга түһэн өлбүт үһү диэн. Өр гымматаҕа, аҕыйах хоноот дойдутугар төннүбүтэ, кэлээт даҕаны ханна даҕаны тохтообокко, утуйбакка сынньаммакка Толбоҥҥо түһүнэн кэбиһэр, ол кэнниттэн биирдэ быраатын харайсар. Ол дьыл күүстээх тыал, ардах-этиҥ хаста да түһэн турардаах.

Миитэрэй быраатын Мичили кууста, оруйуттан ылан сыллаата уонна эмискэ баҕайытык -хайа доо, иккини ылбатыҥ ини, нохоо- диэн ыйыппытыгар Мичил – бу үйэҕэ үчүгэйдик үөрэнэн кэлбитим- диэн бэйэтигэр төттөрү хардары эппиэт биэрдэ, Миитэрэй күлэн эрэ бистэ. Дьиэҕэ киирээт Мичил улааппыт түөлбэтин, тапталлаах сирин салгынын эҕэрийэ биэрдэ. Дьиэ иһигэр киирбитэ кэм буолуо, кийиитэ Кэтириис барахсан дьиэтин сууйан, аһын астаан, чэй өрөн барытын бэлэмнээн баран кыра уолун Ньургуну аһата олороохтуур эбит.

– Эдьий Кэтириис, дорообо!

– Оо, Мичил! Төһө бэрткэ айаннаан кэллиҥ?

– Үчүгэй, ол эрэн суолбут өссө тупсан биэрбит дуу? Олох көнө баҕайы дии.

– Бу соторутааҕыта суолу оҥорбуттара, малгын хоско киллэрэн уураар, онно бэйэҥ оронуҥ бэлэм уонна кэлэҥҥин аһаар.

– Так точно, эдьий Кэтириис.

Хоһугар киирбитэ Миитээ улахан кыыһа Маайа кинигэ ааҕа сытар эбит, Мичили көрөөт үөрдэ, санаатыгар оҕо сааһын санаан ылла.

– Айуу, пирибиэт! Хайа Мичил, хантан көһүннүҥ?

– Ээ пирибиэт, Маайыс (Мааппа диэччим оҕо сылдьан, тоҕо диэтэр эбээтэ кинини Мааппа диэн хос ааттааччы)! Ээ оттон, куорат айдааннаах олоҕуттан куотан, аҕыйах кэмҥэ диэн сынньана кэллим.

– Эмиэ тоҕо аҕыйах күҥҥэ? Биир дьыл сайыныгар, саатар биир-икки ый хаалыаҥ этэ буоллаҕа.

– Ээ суох, лааҕырга барыахпын наада

– Туох Лааҕырай?

– Уруһуйдьуттар гиэннэрэ

– Дуо? Онтон манна эмиэ уруһуйдьуттар лааҕырдара сотору аһыллар үһү диэн сураҕы истибитим ээ.

– Эс? Кырдьык дуо?

– Сымыйатын кырдьыгын билбэппин, баҕар ийэлээх-аҕам билэллэрэ буолуо, хата кинилэртэн ыйытаар.

Малын уураат, умывальникка илиитин суунан баран остуолга олордо. Миитэрэй таһырдьа табахтыы түһэн баран дьиэҕэ киирдэ, Мичил диэки үөннээх баҕайытык көрдө уонна остуолга олорунан миинин иһэн саҕалаата.

– Чэ кэпсээ, Мичил. Ийэҥ хайдаҕый?

– Барыгытыгар «Дорообо» тириэрдэр.

– Онтон кыра балтыҥ Нарыйа?

– Этэҥҥэ, быйыл подготовкаҕа киирэр.

– Ээ, улааппыт дии, наһаа минньигэс иэдэстээх оҕочоон. Кэтэриис, өйдүүгүн били урут Нарико кыһыл оҕо эрдэҕинэ бырааппар Дьулуска ыалдьыттыы тиийбиппитин?

Кэтириис ол бу диэки көрдө, хайдах эрэ умнубуттуу истиэнэ диэки көрөн баран -Өйдөөтүм быһыылаах, били Дьулус эйиэхэ саха быһаҕын илии ууммута дуо?

Миитэрэй хайдах эрэ муода баҕайытык кэргэнин диэки көрөн баран -Бүт эрэ, ол кэм Нарыйа биирин ааспыта, өссө ол иннинээҕи дьыл.

– Ээ сөп, дьэ өйдөөтүм- диэн Кэтириис нэһиилэ ол ааспыты сэгэтэн көрөн, дьэ кэлэн өйдөөтө -Онно эн вахтаттан кэлбит кэмиҥ этэ ди?

– Вахтаттан кэлэн бараммын ити билиҥээҥҥигэ диэри сүүрэр массыынаны ылбытым.

– Оччолорго Нарико эһээхэй оҕо буоллаҕа, онно мин баттахпын кугас гына кырааскалаппытым, ону көрөн баран Дьулус «аны хаһан даҕаны баттаххын кырааскалаама, эйиэхэ ити өҥ барсыбат» диэн киһини соһуппута.

– Кырдьыгы эппит, эйиэхэ кугас өҥ дьиҥ чахчы барсыбат этэ.

– Оо дьэ, Миитээ! Бэйэм билэр буоллаҕым эбитэ, ханнык өҥү хайдах кырааскалыырбын.

Кыра уоллара Ньургун аһыы олорон утуйан хаалбыт, Мичил түргэн-түргэнник аһаат даҕаны быраатын Ньургунчугу аа-дьуо хонноҕуттан ылан хос диэки илтэ. Ороҥҥо сытыаран, суорҕанынан сабан баран төттөрү остуолга кэлэн чэй куттан баран бичиэнньэ уонна кэмпиэт сии олордо.

– Дьээдьэ Миитээ, эдьиий Кэтириис. Манна сотору уруһуйдьуттар лааҕырдара аһыллар үһү диэн, Маайа киһини соһутта ээ, ол төһө кырдьыгый?

– Аһыллар-аһыллар, онно суруттарыаххын баҕардыҥ дуо – диэтэ Миитэрэй уонна чэй кутуна барда.

– Оччоҕо ийэбиттэн арай көҥүл ыллахпына, манна хаалан лааҕыр толоонугар тахсан, оҕолору кытта билсэн-алтыһан, дьэ бэртээхэй да буолуо эбит.

– Сөпкө этэҕин, оҕо саас кэрэтэ, тоҕо бэрдэй – диэн баран остуолтан турда Кэтириис, уонна аргыый аҕай иһитин хомуйан саҕалаата

Чэйин туппутунан Миитэрэй кэлэн олоппоско олоруна биэрдэ, уонна чуолаан кэпсээн барда.

– Ол эрэн ити лааҕырдара Таас хайа диэки аһыллар үһү диэн сурах тарҕаммыта, ол диэки кутталлаах соҕус буолсуһу диибин ээ.

– Ол тоҕо? Туох куттала баарый? Мичил хайдах эрэ дьиктиргии биэрдэ.

– Чэ иһит. Былыр сэбиэскэй кэм эрдэҕинэ, Толбон нэһилиэнньэтэ бастыҥ аакка сылдьар этэ. Эн эһээлээҕин уонна кини көлүөнэтэ күүскэ үлэлээн-хамсаан, бары дьон колхозка, совхозка үлэлээн кэлии – барыы элбэх кэмэ эбитэ үһү. Биир үтүө күн эһээҥ Хабырыыс оҕонньор, оччолорго эдэр киһи, өрөбүллэригэр табаарыстарын кытта Таас хайа диэки, түбүктээх-ыарахан үлэ кэнниттэн сынньана тахсыбыттар. Оччолорго күһүөрү эбитэ үһү, балааккаларын туруоран, уот уматан, күөс өрүнэн, дьэ костёр тула эргиччи олорон эрэ кэпсэтэ олордохторуна, арай Таас хайа диэкиттэн хайдах эрэ киһиэхэ майгынныыр диэххэ киһи хаһыыта буолбатах, тыатааҕы диэххэ тыатааҕы да хаһыыта буолбатах, улахан баҕайы ой-дуораана иһиллибит. Ону истэн бары уолуйбуттар.

– Ол туох хаһыыта үһүнүй? Мичил соһуйбуттуу көрөн кэбистэ.

– Дьэ билбэтим. Онтон ыла эһээҥ ол диэки үктэммэт буолбута, оскуолаҕа сылдьан биирдэ Дьулустуун уонна атын уолаттары кытта ол диэки пикнииктыы тахсаары гыммыппытыгар, эһээҥ биһигини туох даҕаны иһин ыыппатаҕа.

Кэтириис иһитин хомуоһун сууйан бүтэрээт, аа-дьуо хоһун диэки бара турда.

– Чэ Мичил, ол иһин ити сир диэки үктэнимиэххин наада – диэн Миитэрэй түннүк диэки көрдө.

– Ол эрэн, дьээдьэ Миитээ, мин уруккаттан худуоһунньук лааҕырыгар сылдьыахпын баҕарбытым, букатын үйэ буолла. Быйыл бачча кэлбиччэ, эһигиттэн чугас олорон эрэ, син-биир сылдьыахтаахпын диэммин, кытаанах санаалаахпын.

– Бэйэҥ тускар бэйэҥ эппиэттиигин, ол эрэн биири өйдөө, сэрэхтээх эрэ буоллаххына табыллар!

– Сөпкө этэҕин – диэтэ Мичил уонна чэйдээн баран айаннаан сылайбыт киһи быһыытынан, киэһээ утуйар бириэмэҕэ хоһугар киирэн, оронугар сытынан кэбистэ.

Сытан эрэ арааһы барытын саныы сытта, ол туох ааттаах адьырҕа кыыла баарый ол сиргэ? Эбэтэр туох эрэ киһи аҥаардаах кыыл дуу?

3. Сарсыарда тураат, Мичил суунан-тараанан баран дьонун кытта аһаат даҕаны, оҕо сааһын доҕоругар суол нөҥүө кэккэлэһэ турар дьиэҕэ Чэгиэнэп (Чегененов) Уйгуҥҥа тахсыбыта. Уйгун урут оҕо сылдьан, Мичил киниэхэ дьаарбайа кэллэ даҕаны, араас кэмпиэтинэн-сакалаатынан күндүлээн көрсөр буолааччы. Мичил ааны тоҥсуйбутугар, арай ким даҕаны ааны кэлэн арыйбата, онтон иккистээн тоҥсуйбутугар Ньургуйаана арыйда, Мичил хаһан даҕаны Ньургуйаана бачча улааппытын көрбөтөҕө, тугу гыныан-туох диэҕин булбата, нэһиилэ – Эээ, Уйгун баар дуо – эрэ диэтэ. Ньургуйаана бэйэтэ быйыл ахсыс кылаас буолла, убайыттан Уйгунтан биир сыл балыс, Мичили көрөөт -хайа Мичил, привет! Хаһан кэллин? – диэн бу хаһан даҕаны кинини кытта пирибиэттэспэтэх кыыс, Мичили өссө уулларда.

– Ээ суох оттон, бу бэҕэһээ киэһээ кэлбитим.

– Оннук эбит дуу, Уйгун сотору кэлиэҕэ, маҕаһыыҥҥа барбыта. Эн чэ киир дьиэҕэ, киирэҥҥин остуолга олор, чэйдээ.

– Бэрт эбит, киириэм – диэтэ Мичил, уонна холку соҕустук дьиэ иһигэр киирэн, куухуна остуолун төгүрүччү олоруна биэрдэ. Ньургуйаана күөх куруусканы ылан, кофе кутан биэрдэ. Мичил аа дьуо кофетын иһэн саҕалаата.

– чэ кэпсээ Мич, куорат олоҕо хайдаҕый?

– Ээ, үчүгэй бөҕө буоллаҕа, интэрниэт түргэнэ, манна курдук буолбатах

– Оннук ээ – диэбитин кытары аан эмискэччи аһылла түстэ, арай Уйгун киирэн кэллэ. Мичил Уйгуну көрбөтөҕө сылтан оттоҕо, Уйгун улааппыт, кэтирээбит эбит.