Читать онлайн Зарина Канукова - Ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс

Дыщысабийм ди фӏэщ хъурт мэгъу, уд, шейтӏан, алмэстыхэр зэрыщыӏэр. Ахэр зыхэт таурыхъхэр дызыхалъхуа дунейм имыхамэут дызэреплъыр, сыту жыпӏэмэ, абы щызекӏуэри дэ дызыщыгъуазэ щытыкӏэхэрат: ныбжьэ гъуфӏхэр, ныбжьэгъупцӏхэр, гузыхэщӏэ зэмыщхьхэр, адэ-анэ, анэкъилъху лъагъуныгъэ, хэти яку къыдэхъуэфыну гурыщхъуэ, къабзагъэм къыхэкӏа сабий зэхэщӏыкӏ… Цӏыхур нэхъ балигъ хъуху «псэуныгъэкӏэ» дызэджэм зэщӏещтэри, гупсысэмрэ зыхэщӏэныгъэмрэ къриубыдэжыр «тшхын, тщӏэн дгъуэту дыпсэун» папщӏэ дызыхуейращ. Ауэ сыту фӏы а сабиигъуэм къыхэдна «щэхухэм» я щхьэтепхъуэр тезых тхакӏуэ къыкъуэкӏыу, тхылъ напэкӏуэцӏхэм деж нэхъ мыхъуми, диӏа фӏэщхъуныгъэхэм дыщыхишэжыр… Апхуэдэщ Къаныкъуэ Заринэ и «ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» романыр. Къыпхуэмыӏуэтэнумрэ дызэсэжамрэ зэригъэзэгъащ – магиемрэ реализмымрэ. Щыӏэр, къэхъуагъэхэр щыӏэн хуейм ирешалӏэри пещӏэ, блэкӏамрэ иджыреймрэ зэхуегъазэ, лӏахэмрэ псэухэмрэ зэӏуегъащӏэ, акъылым къыхуэмыубыдыж щэхумрэ махуэ къэс гъащӏэм дыщызэсэжамрэ зы сурэту зэхеухуэнэж, уеблэмэ зэхегъэшыпсыхьыж. Къаныкъуэм и романым лъабжьэ хуэхъуар цӏыху псэукӏэ-зэхэтыкӏэмрэ абы къыдэкӏуэ ӏуэхугъуэхэмрэщ. Тхакӏуэм къеӏэт цӏыхур къызэригъэщӏрэ къыфӏэӏуэху, щыӏэхуи къыфӏэӏуэхуну, зэгупсысыну, жэуап къызыхуилъыхъуэну упщӏэхэр: унагъуэ ухуэкӏэ, ныбжьэгъу ӏыгъыкӏэ, гурыщхъуэ зыхэмылъ лъагъуныгъэ, зауэ, мамырыгъэ, щхьэзакъуэ насыпыр цӏыхубэ насыпым зэрепхар… А упщӏэхэр къэзыгъэхъу икӏи и жэуапым лъыхъуэж лӏыхъужьхэр ӏуоуэ нобэрей цӏыхум дежкӏэ щэху, мыгурыӏуэгъуэ гуэрхэм, ауэ, гъэщӏэгъуэныращи, зыпэмыплъа, зыгъэшынэ е зыгъэундэращхъуэ гуэру къащыхъуркъым ар, я гъащӏэм щыщ налъэ гуэру, егъэлеяи хэмылъущ къызэралъытэр. Апхуэдэ щӏыкӏэкӏэ ӏуэхугъуэ нэхъыщхьэу романым щымыгъэува магиер – мэгъугъэр – толажьэ щызэблэкӏ ӏуэхугъуэхэр зэпкърыха хъуным, лӏыхъужьхэм я щытыкӏэмрэ зыхэщӏыкӏымрэ ӏупщӏ щӏыным. Утхакӏуэу а псор зэбгъэкӏуныр, зэбгъэзэгъыныр, еджэм егъэлея химылъагъуэу зэхэбгъэзэгъэныр, нэхъыщхьэращи, купщӏэкӏэ щыз пщӏыныр езыр мэгъугъэщ. Ари гъэщӏэгъуэнщи, пасэм нартхэм дуней къэхъукъащӏэхэм я къежьапӏэр, щхьэусыгъуэр зыхэпсэукӏ дунейм ирагъапщэурэ зыгурагъаӏуэу щытамэ, иджы, «ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» зэрыщытлъагъущи, зыхэпсэукӏ дунейр къагурыӏуэнымкӏэ тхакӏуэм тегъэщӏапӏэ ещӏ абы къыпэщыт нэгъуэщӏ дуней, а дунеитӏым я зэпылъыпӏэр къелъыхъуэ, зэхыхьэ-зэхэкӏыу зэрыщыт ныбзхэр къехутэ. Абы къикӏыращи, ӏуэхугъуэ куухэр зэпкърыха хъунымкӏэ магиер ӏэмэпсымэ ещӏ.

Къаныкъуэ Заринэ и лӏыхъужьхэр дунеитӏми щопсэу: зэрынэрылъагъум папщӏэ пэжу ди фӏэщ хъумрэ дызэрыщымыгъуазэм папщӏэ мэгъугъэм хэдбжэмрэ. Дунеитӏри я гъащӏэм щызэхэтщ, зыр адрейм хэбла-хэухуэнауэ, зым и лъабжьэр адрейм щыхэщӏауэ. Ди нэгу щӏокӏ дунеитӏым я зэпылъыпӏэм лӏыхъужьхэр мызэ-мытӏэу къызэрыщыхутэр, адрей дунейм и лъабжьэр абыхэм я гъащӏэм куууэ зэрыхэкӏар: Улэ уд зэхуэсым макӏуэ, езыр зыхэпщӏа гуащӏэ фӏыцӏэм и пхъур щихъумэну хуейщи, ягуроӏуэ, езым зарет; Майе цӏыхум ямыцӏыху гуащӏэ щызекӏуэ бгъуэнщӏагъым макӏуэ, блыным кӏуэцӏрокӏри къегъэзэж, абы кърикӏуахэм дихьэхауэ зыщигъэгъуэзэнущ щӏэджыкӏакӏуэм; Ӏэдэм хузэфӏокӏ адрей дунейм и щӏэплъыпӏэм нэсыну, абы хэбэкъуэну, и кӏэм нэс къемыхъулӏами; алмэсты къэзылъыхъуэу Мэзкуу къикӏа урыс цӏыхубзми и нэгу щӏэкӏхэри махуэ къэс гъащӏэм дызыщримыхьэлӏэщ. А псом егъэлеярэ фӏэщхъугъуейрэ хэмыт хуэдэущ авторыр зэрыхущытыр, щӏэджыкӏакӏуэри апхуэдэу зэтреублэ: мэгъугъэ зэрыхэтыракъым дгъэщӏэгъуэн хуейр, ар щӏыхэтымрэ щӏагъыбзэ щӏэлъымрэщ. Апхуэдэущ тхакӏуэм къызэрехъулӏэр жылэ зэхэтыкӏэм, цӏыху къэс и щыӏэкӏэм, лъэпкъхэм я къэгъуэгурыкӏуэкӏэм я ныбзхэр къигъэлъэгъуэныр.

Къаныкъуэм и романыр нэхъ зыхиубыдэнур 2000 гъэхэм къыхагъэщхьэхукӏа метамодерн унэтӏыныгъэр арагъэнущ. Къэралыр зытета гъуэгур цӏыхум зыхащӏэу щигъуэжа лъэхъэнэм пэжыгъэ къэлъыхъуэныр, цӏыху къэс и щхьэпагъыр, лейуэ дунейм зэрытемытыр зыхищӏэныр, ауэ жылагъуэм зыпимыгъэувыныр щытыкӏэ нэхъыщхьэ зэрыхъуар а фӏэщыгъэмкӏэ къэгъэлъэгъуа хъуат. А лъэхъэнэм къыдэуша гупсысэхэр армырауэ пӏэрэ жызоӏэ романым и купщӏэри и зэхэлъыкӏэри къызыдэкӏуар: дызытет дунейр хьэлъэ хъуащ, цӏыхур зэса щыӏэкӏэр къутащ, здигъэзэнур зыми къригъэлъагъукъыми, и щхьэри и псэри фӏокӏуэд, ауэ гугъэр кӏуэдын хуейкъым; дунейм щызокӏуэ нэхугъэ къызыпих гуащӏэ гуэрхэр, пэжым тетхэм, фӏы зи гурылъхэм дэӏэпыкъуу. Нэм илъагъу закъуэмрэ къупхъэ пыухыкӏам итын хуейуэ ягъэса цӏыхум и къэухь зэпэзэвымрэ фӏэкӏа щымыӏэу щыткъым, щыӏэщ дуней зэмыщхь, зэпыхьэпӏэ яӏэрэ зым уикӏыу адрейм утехьэ хъууэ, а «адрейм» ӏущагъ, щӏэныгъэ къыщыбгъуэтыфу. Зы дунейм зыщихъуэжым, къалъыхъуэ адрейр.

Атӏэ гупсысэкӏэкӏи лъэкӏыныгъэкӏи зэмыщхь цӏыху цӏыкӏур зытекӏута дунейр сыт хуэдэу дигъэлъагъурэ Къаныкъуэ Заринэ? Романым дащыхуозэ лъэхъэнэжьым и кӏэух зэхэзэрыхьам хэпсэукӏ цӏыху къызэрыгуэкӏхэм, унафэ тӏэкӏу зыӏэщӏэлъхэм, къуажэхэм я теплъэм гу лъыдегъатэ, къалащхьэми дыщегъэгъуазэ. Абы къыхохьэ мэгъугъэр, адрей къэхъу псоми къыдэкӏуэ хуэдэу, ауэ псоми гу зылъамытэу, я нэкӏэ ямылъагъуу. Авторыр хущӏэкъуркъым а мэгъугъэмкӏэ и романыр топышэ къэуа ищӏыну: къыгуроӏуэ къару зэмыщхьхэр щызэблэкӏ дуней зэмыщхь зэрыщыӏэр. Сюжетым сыт хуэдэу зимыгъазэми, тхакӏуэм и къэӏуэтэкӏэр зэрызэхэщӏыкӏыгъуэщ, зэрымамырщ. Къыжыӏэпхъэщ мэгъугъэкӏэ узэджэну романым дызыщрихьэлӏэр ӏуэрыӏуатэу лъэпкъым къыдэгъуэгурыкӏуэу зэрыщытыр: джэду зызыщӏыф уд фыз, уд зэхуэс, пэшэгъу, алмэсты… Абы къыщӏыгъуащ щӏэныгъэм пыщӏахэм я дунейлъагъукӏэ: хэти здэмыкӏуэфын дуней телъыджэ щыӏэщ, цӏыхур жэнэткӏэ зэджэм хуэдэу, ауэ ар къэзыгъуэтыфынур гурэ псэкӏэ къабзэрщ, зи щӏэныгъэр абы нэсаращ. А щӏыпӏэр куэдым зэрахъуэпсапӏэр къыхощ Хэку зауэшхуэм щыгъуэ Ӏуащхьэмахуэ лъапэ нэмыцэхэм щрагъэкӏуэкӏа къэхутэныгъэу романым къыхэщыжым. А дунейм и щӏыхьэбжэр фашистхэм къахутэныр пцӏыт, сыту жыпӏэмэ, хъыбархэм къызэрыхэщымкӏэ, зи гур екӏэ гъэнщӏахэм, лъы зыгъажэхэм ар зэи яхузэӏукӏынутэкъым. Романым урешалӏэ гупсысэ пыухыкӏам: узыхущӏэкъур къохъулӏэн папщӏэ уи гупсысэкӏи ӏуэху блэжьи къабзэу, пэжым утету, узыхущӏэкъур цӏыхум я щхьэпагъ зыхэлъу щытын хуейщ. Щӏы хъурейм щытепщэну хущӏэкъу, абы щхьэкӏэ адрей дунейм щызекӏуэ гуащӏэр къэзыгъэсэбэпыну зи гуращэм ар къехъулӏэнутэкъым.

Романым и лӏыхъужьхэм ящыщу нэхъ удэзымыхьэхщ Пагуэ. Нэщхъыцэу, гуфӏэкӏэ имыщӏэу, щхьэпагъышхуи къыпымыкӏыу, фӏыщэу къэзылъагъуи и хъуреягъым щымыӏэу долъагъу. Пагуэ мэлажьэ, и лэжьыгъэм мылъку лей къыхихыну, абыкӏэ къулей зищӏыну пылъкъым. Фӏагъыу къэтлъытэ хъуну пӏэрэ а щытыкӏэр? Ар фӏагъмэ, сыт икӏэм-икӏэжым ӏэрыубыд щӏэхъур, лъэхъуэщым щӏихуэр? Хэлъщ абы и гъащӏэм тезыр щӏихь хъун къуаншагъэ. И лэжьыгъэр игъэзащӏэми, иригъэфӏэкӏуэну, къепха лэжьакӏуэхэм я гъащӏэр нэхъ тынш, нэхъ лъыта ищӏыну игу къэкӏыркъым. Къыхуащӏ и унафэщи, и пщэрылъым къриубыдэр егъэзащӏэ. Коммунист партым хэтщ, ауэ гупсысэ шэщӏа гуэрым хишауэ аракъым. Лъэхъэнэм къекӏурт ухэтыну. Аращ нэмэз зыщӏ и анэм щӏыпэмыувыр, «сэ сыкоммунистщ, нэмэзыр гъащӏэм хэмызагъэ ӏуэхущ, пыкӏ» щӏыжримыӏэр. Хэӏущӏыӏу мыхъу закъуэмэ, езыр абыкӏэ къамыгъэкъуаншэмэ, аращ зыхуейр. Коммунисту зыщибжыжкӏэ, къезэгъыркъым и унэ емыкӏуэлӏэжу, унафэ щищӏ ӏэщ фермэм цӏыхубзхэр зэблигъэкӏыу тесыныр. Утыку мыхъу хьэрэмыр Пагуэ дежкӏэ хьэлэлщи, кърегъэзэгъ, елэжь. Мыбы и гъащӏэм къыхохьэ дуней щэхум и зы щытыкӏэ: пэшэгъу иӏэщ, къызэрыщӏэкӏымкӏэ, абы зыкърегъэлъагъу, зэрыгущыкӏыгъуэр, фӏеягъ зэрыбгъэдэлъыр, кӏыфӏыгъэр нэхъыбэу зэрыхэлъыр и нэгу щӏегъэкӏ, зыкъыпэщӏигъахуэурэ, ауэ Пагуэ зыхуейр зыщӏэгупсысыжыну, зихъуэжыну аракъым, атӏэ мо зымыгъэпсэу пэшэгъу мыкӏуэмытэжьыр кӏэрыхумэ, аращ. Унэм щӏэс щхьэгъусэр гурыщхъуэм ирегъэукӏ, и лэжьакӏуэ цӏыхубзхэм къыхуэжыӏэщӏэр лыкӏэ егъашхэ, кӏуэрыкӏуэм тету къыхуэза урыс цӏыхубзри фӏэӏэфӏ мэхъу. Пагуэ щӏагъэтӏысу тлъагъур нэгъуэщӏщ, ауэ ипэжыпӏэкӏэ абы тезыр щӏихьыр, и кӏэр фӏейм хэщӏами, коммунист къабзэу зыкъигъэлъэгъуэну зэрелӏалӏэрщ.

Уи гур щабэ хуещӏ Пагуэ и адэ зауэм хэкӏуэдам фэеплъ сын хуигъэувыну ӏуэху къызэрырихуэкӏым. Ауэ лъэкӏыркъым, хуэгъэзащӏэркъым. Езы романым къыхэщ гупсысэр армырауэ пӏэрэ апхуэдэу щӏэхъур: гуауэу кӏуэдащ Нэсрэн, лӏыгъэ хэлъащ, къэдзыхакъым, бийр зыхуей хуэхъуакъым, ауэ апхуэдэ ӏэнатӏэ ӏутахэр куэд мэхъу. Нэсрэн и закъуэ хэбгъэфӏыкӏыныр къемызэгъщ, дауэ апхуэдэ пщӏэ къимылэжьми. Къехъулӏэну хъунт, щхьэхуещагъэ химылъхьэу, зы химыубыдыкӏыу, къуажэм щыщу зауэм хэкӏуэда псоми я цӏэр ихъумэну хэтамэ. Зыщӏэгупсысыжыну, къигъэщӏамрэ къилэжьамрэ зэпилъытыжыну щытыкӏэ ихуащ ар – ягъэтӏысащ. Лъэхъуэщым къикӏыжа Пагуэ укӏэлъыплъынри гъэщӏэгъуэнщ: сыт и лъэныкъуэкӏэ зихъуэжа и хьэл-щэным, дэнэкӏэ зигъэза и гъащӏэ гъуэгум, сыткӏэ гъэнщӏа хъуа и гур, и псэр… Псэуныгъэ зэпэщми насыпми хуэныкъуэр нэхъыбэт а лъэхъэнэм.

Сытым дежи щӏэджыкӏакӏуэм и нэӏэ темыкӏыу, адэкӏэ къэхъунум пэплъэу зыкӏэлъызеплъэр Пагуэрэ Улэрэ япхъу закъуэ Майещ. Сабий псоми зэремыщхьыр унагъуэм я гуныкъуэгъуэурэ къэжэпхъащ Майе. Псэлъэгъуейт, зыгуэр щыжиӏэми, ӏуэхум щымыщ хуэдэут къазэрыщыхъур. Ауэ и щытыкӏэм уригъэгупсысырт хъыджэбз цӏыкӏум зыми имыгугъа гуэр къылъыкъуэкӏыну. Апхуэдэ гугъэм и къежьапӏэр иджыри сабийуэ Техутэ жриӏэ псалъэхэрщ: «Умыгузавэ, уи анэшхуэр щӏэх лӏэнукъым». Пасэу зеиншэ хъуа Техутэ и анэшхуэм тегужьеикӏат, ар лӏэмэ, сэ дауэ сыхъуну, жиӏэу егупсысырейт. Пагуэ и адэ Нэсрэн фэеплъ хуигъэувыну хуейуэ ӏуэхум къегъэзахэм захуигъазэу, я арэзыныгъэ къилъыхъуэу къыщыкӏэлъикӏухьым ирихьэлӏэу Майещ зауэм хэкӏуэда сэлэтхэм я хьэдэ къупщхьэхэр къэзыгъуэтар. «Плъагъурэ, я цӏэр яхъумэн къэгъэнауэ, я щӏы ӏыхьэ ирамыгъэгъуэтыжауэ щыӏэр зыхуэдизыр?» – жиӏэ хуэдэт. Дунейхэм я зэпылъыпӏэр, «щӏэплъыпӏэр» къэзылъыхъуэ Ӏэдэм дэӏэпыкъуэгъу хуэхъур Майещ. Къыгуроӏуэ: Ӏэдэм а къилъыхъуэр къигъуэтамэ, гъащӏэр нэхъ дахэ, нэхъ купщӏафӏэ хъунут, нэхугъэр щӏым тез хъунут. Упщӏэхэм я упщӏэж жыхуаӏэм хуэдэр зэпхар Ӏэдэмщ: апхуэдизу шэщӏауэ и гуращэм телэжьа щӏалэр абы щӏылъэмыӏэсар, «щӏыблэбэкъукӏар» сыт? Гъащӏэм философие лъэныкъуэкӏэ уезыгъэгупсысынщ Ӏэдэм епха сюжет унэтӏыныгъэр.

Щӏэныгъэр лъапӏэныгъэу зэрыщытыр мы романым къыщыӏэта проблемэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ икӏи лӏыхъужьу хэтым я гъащӏэр хъуами мыхъуами, щхьэусыгъуэр щӏэныгъэм ешэлӏэжащ. Щапхъэу къэтхьынщи, Майе тхылъ хъумапӏэр лэжьапӏэ щӏыхуэхъур щӏэныгъэщӏэхъуэпсщи, аращ. Езым щхьэщыт нэхугъэр къызыхэкӏри зэрыдахэщӏэхъуэпсырщ. Псалъэшхуэ жиӏэркъым, утыкуакӏуэкъым, ауэ и унагъуэми, и лэжьапӏэми, и хъуреягъым зэрахущыткӏи щхьэхуещагъэ жыхуаӏэм хуэхейуэщ. А псом къыдокӏуэ щэху гуэрхэм пыщӏа щӏэныгъэ зрипэсахэм Майе зэрахэтыр.

Щӏэныгъэр ходэ, хэти кӏэрыпщӏэркъым, хэти къехъулӏэркъым. Техутэ къехъулӏэнут сурэтыщӏ ӏэзэ хъуныр, ерыщу бгъэдэтамэ, хъуапсэр къытекӏуамэ. Щхьэусыгъуэ лъыхъуащ, еджапӏэм имыгъэзэжын папщӏэ. Абдеж щежьэри, и гъащӏэр зэпэныкъуэу екӏуэкӏащ: щӏэныгъэ ныкъуэ, лэжьапӏэ ныкъуэ, насып ныкъуэ. Техутэ и гъащӏэм купщӏэ хэзылъхьэжар, зэрымыщӏэкӏэ къыщыжакӏуэ хъуну ежьэу, лъэпкъым дежкӏэ лъэкӏыныгъэ иӏэну зыщыгугъ Нэсрэн дуней мамырым къызэрытринар аращ. Техутэ сабийуэ игъэжа ятӏагъуэш къомыр жэщ уэлбанэ бзаджэм зэхигъэшыпсыхьыжауэ нэху къыщекӏам, а щӏалэр «псэукӏэ зыщӏэхэм» зэрыхимыубыдэнум гу лъыдигъатэ хуэдэт. И дэтхэнэ лъэбакъуэри къыгуроӏуэж, и щыуагъэхэмкӏи зыщымысхьыжу зыкъеумысыж, зегъэкъуэншэж, ауэ абы щхьэкӏэ къехъулӏэр нэхъыбэ хъуркъым, гъащӏэм здригъабэмкӏэ ебэурэ къогъуэгурыкӏуэ. Ӏэдэм гъусэ хуэхъуа нэужьщ Техутэ и гупсысэм зыщиубгъур, къыгурыӏуэр нэхъыбэ щыхъур. Романым еджэм гузэгъэгъуэ хуэхъуну пӏэрэ Техутэ щхьэ бжыгъэу дунейм зэрытемытар ӏупщӏ зыщӏ ӏуэхугъуэхэм щыгъуэза нэужь?