Архитектура соҳасидаги маъно инсоннинг ижтимоий ҳаётдаги ўрни ва эҳтиёжларини аниқлашга қаратилган. Aйнан шу маънода атамалар ишлатилади: ижтимоий соҳа, ижтимоий инфратузилма, ижтимоий ривожланишнинг ижтимоий (инсоний) омили. Шу билан бирга, «ижтимоий» тушунчаси кенг маънода «оммавий» синоними сифатида ишлатилади. Бу тушунчада социал ижтимоий муносабатларнинг барча жиҳатларини: иқтисодий, сиёсий, ахлоқий, шахсий ижтимоий (сўзнинг тор маъносида) ва бошқаларни ўз ичига олади ва табиат билан жамият ўртасидаги фарқни акс эттиради.
Жамоат муҳитини шакллантиришга бошқача йўналтирилган архитектура ва шаҳарсозлик; бизнес фаолияти ижтимоий жараёнлар ва муносабатларнинг барча жиҳатларини акс эттиради. Шу билан бирга, унинг эҳтиёжлари ва ижтимоий жараёнлардаги фаол роли бўлган одамга эътиборнинг кучайиши дизайннинг ижтимоий асосланишига алоҳида эътиборни белгилайди.
Архитектура бу инсон фаолиятининг аксидир; у инсон туфайли яратилган, ривожланган ва мавжуд. Шу билан бирга, инсон ўзи яшаётган жамиятнинг бир қисмидир. Шундай қилиб, архитектура ва жамиятнинг ижтимоий ташкилоти ўртасидаги муносабатлар ва ўзаро боғлиқлик мавжуд. Архитектура – бу ижтимоий хаёт ва онгнинг маҳсули ва аксидир, бу эса ўз навбатида жамият ҳаётининг бир-бири билан чамбарчас боғлиқ моддий ва маънавий томонларини ифодалайди. Муайян тарихий даврларда юз берадиган ҳар қандай ижтимоий ўзгаришлар, режалаштириш, меъморий ва фазовий ташкил этишга ва умуман, меъморчиликнинг бадиий қиёфасига таъсир қилади.
Энг кенг тарқалган «архитектура тури» – бу турар жой унинг тузилиши одамларнинг ҳаётий жараёнларини таъминлаш вазифалари билан белгиланади. Уй бу нафақат ҳаётнинг моддий қобиғи, балки унинг маънавий муҳити, инсоннинг ўзи ва ўз даври ҳақидаги моддий тасаввуридир. Бошқача қилиб айтганда, бу ҳаёт даражаси, услуб ва ҳақиқатга бўлган муносабат. Турар жой архитектурасининг дизайни ижтимоий-фазовий муҳитни шакллантириш жараёнини чуқур тушунишни талаб қилади ва у тарихий динамикани ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак. Турар жой архитектурасини яратишнинг замонавий жараёни уни илмий асослаш ва дизайн муаммоларини тегишли фанлар нуқтаи назаридан кўриб чиқиш вазифасини қўяди.
Замонавий назариётчилар архитектурани ижтимоий жараёнларини акс эттириш воситаси сифатида кўриб чиқишни ва унинг социология билан «кесишиши» масалаларига, уларнинг ўзаро таъсирига аълоҳида эътибор беришни таклиф қиладилар. Лойиҳа тадқиқотининг дастлабки босқичи замонавий жамият, унинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини ўрганиши керак. Архитектура – бу бизнинг давримиз маданиятини акс эттириш воситаси бўлиб, жамиятнинг мафкуравий муносибатидаги барча ўзгаришларни кўзга кўринадиган қилиб яратади, акс эттиради ва такрорлайди.
Шунга кўра, шахс ва жамиятнинг социологик жиҳати меъморий дизайннинг ижтимоий асослари учун асос сифатида қаралиши керак. Дизайн жараёнини шахсга йўналтирилган қилиш учун турар-жой архитектурасини ижтимоий ҳодиса сифатида кўриб чиқиш ва уни социология назарияси призмасидан таҳлил қилиш зарур. Бу борада катта қизиқиш рационализм ва саноатлаштиришнинг гуллаб-яшнаган даврида содир бўлган Макс Вебернинг классик социология назариясидир. Тахминан ўша даврда Россияда архитектурада янги йўналиш – конструктивизм туғилди, уни совет авангард услуби деб ҳам аташади. Бу йўналишнинг ўзига хос хусусиятлари, монолит шаклларнинг жиддийлиги, геометрияси ва лаконизмидир.
