Читать онлайн Прокопий Чуукаар - Өлүү-тиллии икки ардынан

Кини туһунан аан бастаан Дьокуускай балыыһатыгар эмтэммит бырааһыттан истибитим. Лээхэптэр арыыларыгар уонтан тахса сыл бултаабыт киһи билигин Намҥа олорорун билэн баран, эмиэ оччолорго ити эргин муора арыыларыгар баар факторияҕа үлэлээбит биир дойдулаахпын сураһыах санаам көтөн түспүтэ. Ол гынан баран Хотугу байҕал аата-ахса суох арыыларыттан сыччах биир эрэ киһини ыйыталаһа тиийэр сүрэ бэрт буолуоҕун иһин, бэркиһээн, бастакы өрүкүнэйиим уостан хаалбыта. Ол биир дойдулаахпын сураһыым дьиҥ-дьиҥэр төрүөттээх этэ. Бэйэм эмиэ ити сыллартан саҕалаан хоту туундараҕа да, муораҕа да син кииртэлээн тахсыбытым, онон ол дойду сирин-уотун көрбүппүн кимиэхэ эмэ сыһыаран кэпсиэх буолбут өрдөөҕү баҕа санаам үүйэ тутан, Намҥа олохтоох аймахпытынан илдьит ыыппытым, онуоха оҕонньор «кэллин» диэн быһа-бааччы эппит этэ. Онон урут көрбөтөх, айах атан кэпсэппэтэх киһибэр биир үтүө күн көтөн түстүм.

Эдэр дьон хараҕар биһиги көлүөнэ «оҕонньор» дэппитэ ырааппыт эбит. Бэйэм бараллаам киһини сурах хоту «оҕонньор» буоллаҕа дии сылдьыбыппын. Билигин даҕаны урукку сэбэрэтин ыһыкта илик көхсүн киһи суол ааныгар көрүстэ, илиибин эрчимнээхтик хаба тардан ылла:

– Кырбыһааҥкын диэммин. Сөп-сөп, ити миэхэ кэллиҥ. Аас. Хаһан эрэ өрдөөххө Федот Донускуой диэн киһи суруйа сылдьыбыта.

– Феодосий Донской буолуо…

– Ол, ол киһи. Нууччалыы эмиэ, хас да сыл буолан баран, суруйбут эбит. Ону бу соторутааҕыта Яков Семенов диэн уруккута улахан тойон киһи булан ыыппыта. Өссө бу сотору кэминэн тахсар хайа эрэ кинигэҕэ кыратык кыбытыах буолбут.

– Оо, ол Яков Алексеевич булт туһунан хас да кинигэлээх ээ. Кини ылсара ордук буолаарай?

– Ыспыраапка курдук суруйуо үһү, муҥутаан төһөнү бултаабыппын кыбыттаҕына даҕаны үөрүү. Оччо элбэҕи мин курдук бултаабыт киһи баарын үйэм устата истибэтэҕим. Миигин Соц. Үлэ дьоруойугар оччолорго түһэриэхтээхтэр этэ. Элбэх үрдүк сололоох тойонтон итини бэйэлэриттэн истибитим, онон этэбин. Уонна онтум сурукка киирбит эбит. Федот Донускуой суруйбута бу сылдьар, – саалаҕа элэстэнэн киирэн дипломат ойутан таһааран аһа баттыыр уонна 1975 сыллааҕы «СЯ» балаҕан ыйын 8 күнүнээҕи ыстатыйатын ксерокопиятын үҥүлүччү анньар. «Тропа в студеном океане» диэн очерканы Ф. Донской уонна С. Ломач кыттыһан суруйбуттар эбит.

Аны «Ляхов арыытыгар – тоҕус сыл» диэн Ф. Донской өссө 1971 с. балаҕан ыйын 20 күнүгэр «Кыымҥа» суруйбут ыстатыйатын ксерокопията холбуу тиһиллэ сылдьар.

– Бачча бэчээтинэн бигэргэтиллибит киһини дьэ уонна тоҕо дьоруойга түһэрбэтилэр?

– Дьэ ону мин сэрэйэбин эрэ. Кэпсээтэххэ, остуоруйата уһун. Судургу хайдах да быһаарбаккын. Этэргэ дылы, куһу эрэ ыппыт киһи кырсаһыт буолан турдаҕым дии. Уонна аҕыйах сыл иһигэр аатырбыт-сураҕырбыт дьоннортон ордон тахсабын. Тэрилим диэн бастаан барыларыттан мөлтөҕө. Салалта булчуттарыгар эриэ-дэхси сыһыаннаспат этэ. Ким төһөнү куду анньан бэрик биэрэрэ тэриниигэр элбэҕи быһаарара. Көнөтүнэн сылдьар буоллуҥ да – эн булчут буолар кыаҕыҥ суох. Салалтаҥ браконьердыырын көрө-көрө көрбөтөҕө буолуохтааххын. Анатыылаах сиргин көҥүл тэбистэрдэххинэ, ол сир булда кэхтэр. Ону утарсыбыт «буруйум» таайбыт буолуон сөп. Куоракка тиийдэхпинэ, саамай муҥур тойотторго сылдьан баар балаһыанньаны кэпсээн кэбиспитим да атахтаатаҕа. Овчинниковаҕа, Петровка, Платоновка сылдьарбын истэн мөҥүү-этии бөҕөтө этэ. Кинилэр өрө тутар кэмнэригэр, ити дьонтон бэйэлэриттэн саҕалаан, дьоруойга түһэр сурахпын истибитим. Уонна ону күн бүгүнүгэр диэри итэҕэйэбин. Көр эрэ, Сергей Михалковтаах кэлэ сырыттахтарына, ол дьону кытта Ленин памятнигар венок уурсубуттаахпын ээ. Онно: «Бу – биһиги дьоруой-булчуппут, Соц. Үлэ дьоруойа», – диэн билиһиннэрэллэр этэ. Ити 1975 сыллаахха. Мин бултуу муорабар киирэн хаалабын. Кырсаҥ да аҕырымныыр сыллардаах. Оннооҕор куобах үөскээбэт кэмнээх дии. Ол сыл Лээхэптэр арыыларыгар кырса биллэ аҕыйаабытын иһин Котельнайга бултаан тахсыбытым, миигин сүтэрэн олороллор этэ. Онуоха эбии аны «Таймылыыр» совхозка сыһыарбыт кэмнэрэ буолуон сөп. Дьокуускайтан миигин дьоруойга түһэрэр дьыаланы оҥорторо ыыппыт киһиэхэ: «Үс сыл хаайыыга түбэспитэ», – диэбит этилэр. Соруйан. Ону итэҕэйдэхтэрэ буолуо. Онтон ыла бултаан бүппүтүм. Ыарытыйан да барбытым. Кэлин миигин өйөөбүт улахан дьонум үлэлэрэ уларыйбытын, өлбүттэрин истэммин сураһа да барбатаҕым. Ол эрээри киһи үлэтэ умнуллуо суохтаах дии саныыбын. Кэлин да сыаналаныан сөп. Оннооҕор өлбүттэрин кэнниттэн наҕараадаҕа түһэрэллэр буолбат дуо? Инньэ диэбит дьон элбэх. Эн, хаһыат үлэһитэ киһи, Халыыйабы, Ырыкыныабы истэр этиҥ дуо?

– Аҕа табаарыстарым этилэр.

– Тэрэнтэй ханна эрэ мин туспунан кыбыппыт буолуохтаах. Инньэ диир этэ. Өссө нэмийэн суруйаары сылдьан былаҕайга былдьаппыта. Оттон Ньукулай Ырыкыныабы кытта аармыйаҕа бииргэ сулууспалаабытым. Доҕорум этэ. Эмиэ суруйуон наһаа баҕарара. Ол сылдьан олохтон эмискэ туораан хомоппута. Оттон эн бэйэҥ билиэҥ буоллаҕа. Хоту сылдьыбыппын суруйтарыахпын баҕарабын. Чахчы уйаммын-хатаммын биллэрбит дойду.

– Эн курдук булка үрдүк көрдөрүүнү ситиспит атын булчуттар бааллар дуо?

– Истэ иликпин.

– Оттон Соц. Үлэ Геройун үрдүк аатын ылбыт кырсаһыт булчуттар баалларын истибит курдукпун. Эн көрдөрүүгүн тэҥнээн көрүөххэ баар эбит ээ.

– Саамай сөпкө этэҕин.

Иван Яковлевич ити этиитин сыал-сорук оҥостон, «Герои Социалистического Труда» диэн 1987 сыллаахха тахсыбыт биобиблиографическай справочнигы арыйталаан көрдүм. Онно 52 страницаҕа Горохов Семен Васильевич уонна 74 страницаҕа Колесов Николай Саввич диэн Хоту дойду хоһуун булчуттарын туһунан туох суруллубутун ааҕааччыларга билиһиннэрэбин. Н.С. Колесов Усуйаана Туматыгар 1912 сыллаахха төрөөбүт чахчы да сорсуннаах булчут эбит. 1957 сыл алтынньы 1 күнүгэр Соц. Үлэ Геройун үрдүк аата иҥэриллиэн иҥэриллибит. Ол гынан баран ити кэмҥэ муҥутуур көрдөрүүтүн суруйбатахтар. Ол оннугар 1964 сыллаахха Ийэ дойдутугар 100 000 солк. суумалаах күндү түүлээҕи туттарбыт эбит. Төһө кырсаны, атын түүлээҕи ханна бултаабыта суруллубатах.

Аны С.В. Горохов, эмиэ Усуйаанаҕа Юкагир диэн сэлиэнньэҕэ (?) 1930 сыллаахха төрөөбүт байанайдаах булчут Соц. Үлэ Геройун үрдүк аатын 1985 сыл от ыйын 9 күнүгэр ылар чиэскэ тиксибит. Хомойуох иһин, көрдөрүүтэ эмиэ ыйыллыбатах. Ол оннугар 1986 сыл устата 147 кырсаны 5500 солк. туттарбыта ыйыллыбыт. Оттон кинигэ тахсар сылын бастакы кыбартаалыгар 184 тириини 7300 солк. туттарбыт. Мантан сылыктаан көрдөххө, Николай Саввич Колесов 100 тыһыынчалааҕы биир сыл бултаабыта киһи өйүгэр хайдах да түспэт. Семен Васильевич Гороховка сыһыаран көрдөххө, 10 тыһыынча суумалаах күндү түүлээҕи бултаабыт буолуон сөп быһыылаах. Биир нуул алҕас эбиллибитэ көстө сылдьар. Ол эбэтэр төһө да улуу булчут биир сыл 2000 кырсаны хайдах да туттарыах туһа суох. 1964 сыллаахха оччо кырсаны бултаабыт киһи аарыма сураҕын, оччолорго Хоту дойду олоҕун иҥэн-тоҥон үөрэтэ сылдьар Ф. Донской хайаан да билиэхтээх этэ. Онон кэккэ сылларга республикаҕа кими да иннигэр түһэрбэтэх улуу булчут Социалистическай Үлэ Геройун үрдүк аатыгар түһэриллибэккэ хаалбыта, ити, кини кэпсиирин курдук, итэҕэстэри кытта эйэлэспэтэх көнө сүрүннээҕэр сыттаҕа диэн бүк эрэнэҕин. Онуоха эбии «Холбоско», «Булуҥ», «Таймылыыр» совхозтарга булдун туттарарга күһэллибитэ, пятилеткатын дуу, уопсай түмүгүн дуу таһаарыыга оччотооҕу «көһүүн» салайааччылартан тутулуктаммыта саарбаҕа суох. Онон, Семен Васильевич курдук, Герой үрдүк аатын ыларын таһынан Үлэ Кыһыл Знамята, «Бочуот Знага» орденнарга тиксиэхтээҕэр буолуох, дьөрү биир да мэтээлинэн бэлиэтэммэккэ хаалбыта хомолтолоох.

Чахчы уол оҕо уон уһуктааҕа эрэ, билбэт-көрбөт хоту муоратын арыытыгар дьиэ кэргэнин илдьэ бултуу киирэн баран, Ийэ Айылҕатыныын эн-мин дэһэн күндү түүлээҕи үллүктүөн сөп. Кини килбиэннээх сырыыта бэйэтэ туспа сэһэн буолуох этэ. Ол туһунан туох баарынан кэпсиир сорук өссө да иннибитигэр күүтэр…

Ааптар

Аччыгый Лээхэп ыһыытыыр хоту уһуга. Кулун тутар 1 күнэ үүнэр сарсыардата. Бүдүө-бадыа. Киһи хараҕа ыларынан хаар саарыстыбата, ханан да барыарар баара көстүбэт, күлүк түһэриэх биллибэт. Халлаан уонна хаар куйаара силбэспит курдуктар. Ол эрээри тумарык үрдэ биллэр-биллибэттик көҕөрүмтүйэргэ дылы.

Аан дойду килбэйэр киинэ бу буоллаҕа диэх курдук, хоҥурахха туруору сааллыбыт сонос тоһоҕо төбөтө тулаайахсыйбыттыы суос-соҕотоҕун чоройор. Тыал күрүс-күрүс күүһүрдэҕинэ, хаар үрдэ үллэҥнээн ылар, оччоҕо туох эрэ тыынар тыыннаах чугас баарын курдук санаа үөскүүр. Бай! Хантан эрэ бэрт чугастан киһи саҥатын дорҕооно иһиллэргэ дылы. Ону даҕаспытынан итиннэ-манна ыттар боҕурҕастылар. Үрдүлэригэр тыал типпит хаарын тэбэммитинэн көлүүр ыттара туран үллэҥнэстилэр, уҥа-хаҥас олоотоһо-олоотоһо тыыллаҥнаһан кэдэлдьистилэр, бэйэ-бэйэлэрин сытырҕаһан ыла-ыла көп кутуруктарын хамсатан эйэргэһэн дуу, сэһэргэһэн дуу бардылар.

Ити кэмҥэ бүтүннүү түү таҥастаах киһи хаар хаптаччы баттаабыт балааккатын иһиттэн сүр сымсатык ньылбы ойон тахсан итииргээбит курдук бэргэһэтин кэтэҕин диэки сэгэччи анньар. Дьэ уонна хомурах анныттан уп-уһун сыарҕатын туруору анньар, утуйан турбут таҥаһын-сабын, малын-салын дьып-дьап кэлгийтэлиир, ыттарын аалыктарын бэрийэ түһээт: «Бата-бата!» – диэн хамаанда биэрэрин кытта, бэйэ бодолорун тардына охсубут ыттар барахсаттар иннилэрин хоту муҥ кыраайынан түһүнэн кэбиһэллэр.

Били көрбүт тураҕас ураҕаспыт ыт сыарҕатын тохтотор тарыыр маспыт эбит. Оттон соһуйа истибит саҥабыт «спидола» сэһэргиир сонуна буолла. Хоту дойду хоһуун булчута Уйбаан Кырбыһааҥкын хоҥурах анныгар хонон аастаҕа ити. Ыттарын да аһаппакка, бэйэтэ да үссэнэрэ көстүбэккэ ойутан хааллаҕа эчи суһалын.

Уйбаан ыттарын сууккаҕа биирдэ эрэ аһата үөрэтэлээбит. Киэһэ хонук сирдэригэр кэллэхтэринэ, балааккатын бэрт барбах өгдөтө түһэр уонна аан бастаан ыттарын аһылыгын примуһугар сырайан бөһүтэр, ол эрэ кэнниттэн бэйэтин аһылыгын буһарынар. Тоҥ эккэ ыт тииһэ тулуйбат, оттон тииһэ суох ыт түргэнник ырар, көлүүргэ барбат. Уйбаан примус булунуоҕуттан балаҕаҥҥа бааспат, бу курдук талбыт сиригэр хоноро сыыдам, күнэ-дьыла мээнэҕэ барбат. Аһаата да балааккатын өгдөтөр ураҕаһын ылан кэбиһэр, иһэ бөрө, таһа таба тириитэ утуйар мөһөөҕө хайдахтаах да буурҕаны биллэрбэт. Киэһэ оргуппут чэйин сампаан бытыылкатыгар кутан эмиэ иһэ-таһа түүлээх тирии мөһөөччүгэр уктан утуйар. Сарсыарда сып-сылаас чэйи кытта бөһүйэн да көрбөтөх эти утуйар мөһөөҕүттэн турбакка эрэ аһыыр. Онон хаһаайыннара аһыырын бэл ыттара да билбэккэ хаалаллар.

Бүгүн тиһэх паастарын эһитэлиэхтээх. Улахан Лээхэптэн кэлэн бу эргин ааһарыгар быйылгы булдун ааҕынан көрбүтэ – алта сүүһү чугаһаппыт этэ. Онон тиһэх сырыытын иннинэ аал уотун аһата-аһата Байанайыттан: «Аакка-суолга алта сүүспүн толорор бэлиэ кырсабын анаан-минээн анаабыллаа дуу… Байанайым барахсан, бааргын-суоххун илэ-чахчы биллэр эрэ. Бачча тухары байанайдаах булчут аатын сүктүм эрээри биирдэ да бэйэҕин биллэрбэтиҥ…» – диэн хаһан да саҥарбатаҕын саҥарбыта, эппэтэҕин эппитэ. Ол этэ-тыына олорон эмискэ этин сааһа аһыллан, куйахата үмүрүтэ туппахтаабыта. Уонтан тахса сыл олорбут балаҕанын атыҥыраабыт курдук эргим-ургум көрбүтэ. Таһырдьа уот ылар мотуора бүтэҥитик бөтүгүрүүрүн курдук, сүрэҕэ тэбис-тэҥҥэ сэлибирээн ылбыта. Оннооҕор үрүҥ эһэ түннүгүнэн төбөтүн уган турарыгар түбэһэ кэлэн баран маннык уолуйа куттамматаҕа. Оннооҕор буолуохха түбэстэ ини, түбэспэтэ ини, уҥуох-уҥуоҕа субу курдук халыр босхо барбытын өйдөөбөт. Арааһа, саҥарыа суоҕу саҥарда, этиэ суоҕу эттэ бадахтаах. Оронун анныттан кырыы дьааһыгын ороон таһааран биир бытыылка ханньааҕы салыбыратан ылан, бүөтүн төлө биэрээт, биир-биэс тыла суох кыһыл чоххо күлүмнэтэ ыспахтаата, ол кэнниттэн бэйэтэ үстэ-хаста омурдумахтаата. Испит арыгыта этин-сиинин сыыйа сылаанньытан дьэ уоскуйа быһыытыйар. Ол түүн туох да буолбатаҕын курдук утуйан тураат, паастарын эһэ барбыта. Мэктиэтигэр тугу да түһээбэккэ утуйбутуттан бэйэтэ да дьиктиргээбитэ.