Медиаконвергенция шароитида газеталар таҳририятининг иқтисодий-молиявий аҳволи: муаммо ва ечимлар - страница 4

, турли оммавий ахборот воситаларининг ўзига хос хусусиятлари билан белгиланади. Шунга кўра, бозор бир неча соҳаларга бўлинади: босма оммавий ахборот воситалари, телевидение, радио, интернет, киносаноат. Медиа бозорининг иккинчи бўлаги – бу географик принцип асосида қурилган. У маълум ҳудудлар чегараларида аниқ товар ёки хизматларни сотувчи ва харидорлардан иборат бўлади. Медиа соҳаси учун географик бозор асосий тушунчалардан бири ҳисобланади. Чунки у медиафирмани унинг маҳсулоти тарқатиладиган ва унинг фаолияти билан боғлиқ бўлган ҳудуд билан боғлайди. Ресурслар бозори молия бозори, меҳнат бозори, нашриёт бозори, техника бозори, материаллар бозори, ахборот ва ғоялар бозорини ўз ичига олади.

Медиаиқтисод соҳасидаги энг нуфузли мутахассислардан бири бўлган Р. Пикард «оммавий ахборот воситалари — аудитория – реклама берувчилар» учбурчагидаги муносабатларни таҳлил қилиб, медиабозорнинг моҳиятини аниқ шакллантирди.

Бу жараёндаги асосий ҳодиса бу тижорийлашувдир. Тижорийлашувфойда олиш мақсадида муайян товарни бозорга олиб чиқиш жараёни ҳисобланади13. Медианинг тижорийлашиб бораётгани унинг иқтисодий қиймат туғдираётгани, мамлакат ЯИМдаги улуши ошиб бораётганида кўринади.

Бу Ўзбекистонда қарийб 1700 та ОАВ мавжуд бўлса, 2020 йилда ЯИМ дефлятор индекси ахборот ва алоқа соҳасида 107,5 фоизни ташкил этди, деганидир. Ахборот ва алоқа тармоғининг мамлакат иқтисодиётидаги улуши 1,6 фоизга тенг. Ривожланган мамлакатларнинг ялпи ички маҳсулоти таркибида тобора кўпроқ улушни эгаллаб турган алоқа, ахборот ва технологиялар соҳасидир. Айниқса, АҚШ, Япония, Германия, Буюк Британия ва Франциянинг бу борадаги тажрибаси ўзига хос. Башарият тармоқлар ўзгариши, бу жараённинг рақамлашуви, мобиллашуви, соҳага сунъий интеллектнинг жорий этилиши билан боғлиқ муҳим даврни бошдан кечирмоқда. 2022 йилга бориб дунё ЯИМнинг қарийб чорак қисми рақамли секторга тўғри келиши прогноз қилинмоқда.

Медиа соҳасининг тижорийлашиб бораётгани ахборотнинг товар сифатидаги қиймати ошиб бораётгани, у янги аср нефтига айланаётганида кўринади. Бугун босма ОАВ тижорийлашувнинг иккинчи тўлқинини бошдан кечиряпти, дейиш мумкин. Биринчи тўлқинда газеталарга обуна ва қизиқиш катта бўлган, уларнинг хусусийлашуви билан кечган, реклама берувчилар кўп бўлган даврни ўз ичига олса, бугунги тижорийлашув ахборот бозорининг янги шарт-шароитларига мослашишини англатади. Бундаги асосий даромад газеталар тиражини реализация қилиш ва реклама орқали бўлган. Яъни биринчи тўлқинда «Даракчи», «Суғдиёна», «Ҳордиқ» каби газеталар пайдо бўлган, «Халқ сўзи», «Маърифат» каби нашрлар иқтисодий жиҳатдан гуллаб-яшнаган бўлса, иккинчи тўлқинда буларнинг барчаси даромад топишнинг янги шаклларини қидиришга мажбурлиги билан изоҳланади.

Хўш, медиаиқтисодиёт, медиабизнесда тижорийлашув негизи сифатида асосий сотиладиган ва харид қилинадиган нарса нима? 1970-йилларнинг охирида америкалик тадқиқотчи Д. Смайт биринчилардан бўлиб аудитория оммавий ахборот воситаларининг товари эканини эълон қилди. Унинг фикрича, медиакомпаниялар аудиторияни шакллантиришда лойиҳалаш ва реклама берувчиларни назарда тутади. Бу борада оммавий ахборот воситаларининг мазмуни аудиторияни жалб қилишнинг бир усулига айланади. Шунинг учун аудиторияни яратиш ишлари оммавий ахборот воситаларининг асосий вазифасидир. Бироқ бу қараш замонавий ахборот маконига мос келмайди. Бугун ахборот (ва унинг турли шакллари) ишлаб чиқарилаётган, қиймат туғдираётган товардир. У орқали инсонларнинг диққат-эътибори учун курашилади.