– До бога высоко, до царя далеко, – диэн биир хаһаак эппитигэр, ким даҕаны көх-нэм буолбата.
– Мне также их жаль, – Бекетов ким-хайа иннинэ кини эппиэттиэхтээҕин билэр. – Я убил сто иноземцев, чтобы сохранить жизнь тысячам. Чтобы служивых людей не побивали и ясак платили. Только жестокими приступами их можно смирять.
– Так оно конечно так, – Тимофей эмиэ да сөбүлэhэр. – Но как-то другими методами. Не так жестоко.
– А как? Научи.
– Не знаю. Но я привык воевать с воином, а не с бабами и детьми.
– Они прятались у своих баб и убили казака.
– Убили, потому что мы начали ломать дверь.
– Ладно. Не будем об этом говорить. Царский наказ велит непослушных смирять войною. Покорение иноземцев никогда не бывает без жертвы.
– Как бы их от государева руку прочь не отгонять.
– Они никуда не уйдут. Говорят, кругом тайга, горы. Вот увидишь, вскоре с ясаком придут в острог.
Хаһаактар дүпсүннэри урусхаллаабыттарын, кыс хаар ортото дьиэлэрин уоттаабыттарын, онно оҕолор, дьахталлар умайан өлбүттэрин туhунан ынырык сурах сир-сир аайы долгун курдук тарҕанна.
Сотору урут дьаһаах төлөөбөтөх аҕа уустарын баhылыктара остуруокка кэлитэлээтилэр. Бэл, урусхалламмыт аймахтан Дүпсүнтэн тойонноро Өспөх кэлэн дьаhаах төлөөн, бас бэринэрин биллэрдэ. Дыгын уолаттара Өлкөрөй, Чаллаайы киис кэhиилээх кэллилэр. Бахсыттан Түhүлгэ, Нөөрүктээйиттэн Чыппа Кэрэмэй, ыраах Иэгэдэй ууhуттан Модьукаан уола Тиhикээн кэлэн бардылар.
Онон Бекетов эппитин курдук буолла, оҕуруотааҕар кымньыы ордук эбит дэһэллэр хаһаактар.
* * *
Муус устар – ичигэс ый. Аламай күн үөhэ тэгилийэн тахсан, күөх урсунтан чаҕылыйа тыгар. Күнтэн күн үүннэҕин аайы салгын сылыйан, хаар суоллан, чарааhаан, ый бүтүүтэ сир хараарар. Онно-манна сыккыс уута сүүрэн дьирибиниир, холдьугуруур. Саҥа кэлбит тылбыйар кынаттаах элбиир.
Саас барахсан кэлэрин ордук дьадаҥы ыал кэтэhэр. Ас быстан, тиит субатын кыhыйан үссэммит дьоҥҥо ынах төрүүрэ – үлүскэн үөрүү. Тордуохтаах иккис ынахтара төрөөн үөртэ. Үhүс ынахтара Маҥаачай синньии илик. Күөххэ үктэнэн баран төрүүрэ буолуо. Онон мантан инньэ үрүҥ ас баар.
Саттаар куртуйахха туhахтаан хаhы да ылла. Өрөөбө былдьырыыкка, бараахха, куска тиргэлиир. Тордуох туутун угаары ырбыы тахсарын кэтэhэр.
Ханна эрэ сэрии, өлөрсүү, сор-муҥ буоларын алааска бүгэн олорор киhи билбэт, үhү-таамах курдук сураҕын эрэ истэр. Саттаар күhүн аҕатыныын Мымах баайга бүтэй туппуттара. Ол төлөбүрүгэр диэн, сап-саhархай буолуор диэри ыыhаммыт чараас сарыыны биэрбитэ. Онон мааныга кэтэр сайыҥҥы сону тиктэрбитэ. Урукку сонугар холоотоххо, сымнаҕаhа, чарааhа, үчүгэйэ сүрдээх. Үчүгэйдик ыыhаммыт сарыы сытыйан баран тартаччы хаппат. Ардахха сытыйдаҕына, кыратык сараҕытан баран, имитэн кэбистиҥ да бэйэтэ бэйэтинэн буола түhэр.
Күhүн хаар түспүтүн кэннэ, Саттаар, үүтээҥҥэ олорон бултаан, үс кииhи, уонча тииҥи өлөрбүтэ. Икки киис тириитин Мымах баай ылбыта. Онтуката туох да төлөбүрэ суох нууччаларга түhээн быhыытынан барар түүлээх үhү. Ол оннугар Мымах саас быстарыыга тыhаҕас төбөтүн биэрбитэ.
Саттаар бүгүн эмиэ куртуйахха ииппит туhаҕар барда. Сорох туhаҕын атын сиргэ көhөрөн иитэр санаалаах. Урут чугас алаас тумулугар ииппитэ да, онтон көhөрүүhү. Ити тумулга куртуйах түспэт эбит. Куруук мэлитэр.
Туора-маары ааннаан ииппит тоҥууларыгар кэлэн, туhах баайыллыбыт синньигэс туорай мастары ылаттаан, холбуу тутан сүгэн, алаас арҕаа өттүнээҕи иҥнэри ырааhыйаҕа аҕалла. Бэҕэhээ куртуйахтар бу ырааhыйаттан көппүттэрэ.
