Абусупиян Апенди – уьмметни берекети - страница 2

«Суллам ал-лисан» – арапча, къумукъча, аварча, орусча (дёрт тюрлю тилде) сёзлюк, «Гьазир дарман» – медицинадан маълу матлар; «Фазлакатул фараид» ва «Ажам параиз» – варисликге къалгъан малны тюз кюйде пайлавгъа багъышлангъан китабы; «Тажвид», «Гиччи тажвид» ва «Уллу таж вид» – арап тилни грамматикасы; «Сафи натун нажат», «Василатун нажат», «Уллу Мухтасар», «Гиччи Мухтасар», «Иман ислам», «Янгы мавлет», «Назмул-калам», «Дуа мажмуъ», «Гьайъат ал-исламийя», «Китаб фи илмилкалам», «Ал-бургьаи ул-къатиъ фи исбат ис-саниъ», «Амии тазаны таржумасы», «Арапча дуаланы таржумасы» – булар ислам динни масъ алаларына багъышлангъан китаплары; «Аллугьат ас-сиясия»– жамият ва политика терминлени сёзлюгю, «Ал-хидмат ул-машкура фи-л-лугьат ил-машгьура»-тюрк ва къумукъ тиллеге ят тиллерден гелген сёзлени англатагъан китабы, «Тил масъаласы» – къумукъ тилге багъыш лангъан бек агьамиятлы макъаласы, «Ал Ламъа ад-дурийя фи тарих ал-гьурийя» – Дагъыстанда инкъылапны ва ватандаш давну девюрюню тарихинден, «Мажмуъ ул-ашъар ал-ажамийят» – къумукъ халкъ авуз яратывчулугъундан ва адабиятдан топлангъан асарланы жыйымы, «Мажмуъ ул-манзумат ал-ажамийят» – къумукъ ва оьзге дагъыстанлы шаирлер супучулукъ гъа, бусурман динге багъышлап язгъан на змуларыны-тюрклерини жыйымы ва олай да оьзге асарлары ва китаплары.

Абусупиян гюнтувуш ва оьзге халкъ лагъа генг кюйде белгили ва айрокъда сююмлю классика асарланы да къумукъ тилге таржума этген, мисал учун, «Да гьир-Зугьра», «Юсуп алайгьи ссалам», «Бозйигит», «Къасыдат ал-Бурда», «Тоту нама», «Калила ва Димна».

«Лайла-Мажнунну» буса о Дагъыстан да арап тилде чыгъаргъан. Айтылгъан рус масалчы-шаир И. Крыловну бир– бир ма салларын да ол бек уллу усталыкъ булан ана тилине гёчюрген. Инкъылапчыланы «Интернационал» деген белги ли халкъа ра гимнин де Абусупиян биринчилерден болуп къумукъ тилге гёчюрме де гёчю рюп, 1920-нчы йыл басмадан чыгъаргъан.

Ватандаш давну йылларында Абусу пиян, аты айтылгъан инкъылапчылар Жалал Къоркъмасов, Солтансайит Къаз беков, Нугьай ва Зайналабиг Батырмур заевлер, Магьач Дахадаев, Нажмутдин Самурский ва оьзгелери булан, айрокъда социалистлер булан бирче иш гёргенли ги, олагъа ян тутгъанлыгъы да, архив лерде сакъланагъан документлерден таба бизге белгили. 1917-нчи йылда Россияда болгъан Февраль инкъылабы огъар ай рыча уллу таъсир эте. О заман, гертилей де, демократияны ва азатлыкъны таза кюй де эшмеге башлагъан, юреклеге ил гьам береген, янгы чыгъып билинген та маша ели, ону хыйлы-хыйлы татли умут ларын-хыялларын уятгъан. Тек нетерсен, янгы тувуп турагъан Февраль инкъы лапны тийишли натижалагъа, гёз алгъа тутулгъан умутларына етишмеге, ону та ман чакъы бишмеге къоймагъанлар: бир нече айдан, шо йылны октябрь айында большевик тайпаланы уллу алгъасавлу гьаракаты булан Россияны янгы къуру луп турагъан демократ гьукуматы чёкмеге борчлу бола, уьлкеде «Уллу Октябрь инкъылапны» толпаны гьакимлик сюрме башлай. А.Акаев большевиклеге де инана, шолар сама пача гьукуматны еринде янгы бир адилли пачалыкъ къурар бугъай деп умут эте. О Совет гьукуматны къарарла рын якълай, оланы яшавгъа чыгъармакъ учун гьакъ юрекден болушлукъ эте.

1927-нчи йылда ону редакторлугъу ну тюбюнде арап тилде чыгъарылагъан «Баян ул-гьакъаикъ» («Гертиликни англа тыв») деген дин журналны бир номерин де ол: «Биз барыбыз да Совет социалист гьукуматгъа, бизин гьакъылыбызгъа оюбузгъа ва гьар-бир ишибизге-гьарака тыбызгъа эркинлик бергени учун, огъар уллу баракалла этмеге герекбиз», – деп яза. О дагъыстанлы социалистлер авар тилде чыгъарагъан «Х1алт1улел чаг1и» («Ишчи халкъ») деген газетни редактору болуп да гьаракатчылыкъ гёрсете. Болса болсун, айрокъда 1927-1929-нчу йыллардан ту туп, уьлкеде уллу питне, сонг нече де бек къайгъырма тюшежек хаталы иш башла на: динге къуллукъ этген адамланы атеистлер, айрокъда коммунистлер, бирин де къоймайлы сибирип-ялап дегенлей, олар дан бирлерин, Совет гьукумат гъа ян бол гъан буса да къарамай, сермеп-чырмап йыракъ сибирлеге, сюргюнлеге йибере лер. Оланы арасына къошуп, 10 йыллыкъ туснакъ деп гьукму да гесип, Дагъыстан гъа ва савлай муслиман эллеге машгъур алим, 59 йыллыкъ чагъындагъы Абусупи янны да, къагьрулу сувукълары булан ай тылгъан Темиркъазыкъ крайдагъы Котлас бойлагъа йибергенлер. Муна бу болду янгы гьукуматны огъар къайтарышгъа этеген «баракалласы»!