Маънавий олам мусаввири - страница 4

Охир-оқибат, афсонавий Елена ҳам кўздан ғойиб бўлади. Асар руҳидан келиб чиққанда, доктор Фауст билан антик дунёнинг гўзаллик тимсоли сифатида гавдаланган соҳибжамол Елена ўртасидаги муҳаббат замон ва макон нуқтаи назаридан рамзий маъно касб этади. Бинобарин, мазкур хаёлий ишқ-муҳаббат қиссаси файласуф Гётенинг ғоявий мақсадларини амалга оширишга бўйсундирилган. Жумладан, таржима асар юзасидан қайд этилган «Изоҳлар”да шундай жумлалар мавжуд: «… айрим тадқиқотчилар Фауст билан Еленанинг ўғли Эвфорион сиймосида Гёте ўз замондоши Байронни ва унинг фожиали ҳалокатини тасвирлаган дейдилар…»

Дарҳақиқат, ҳайратлар силсиласи пойдеворига қурилган, бир-бирини инкор қилувчи кучлар кураши тенгсиз заковат кучи билан акс эттирилган «Фауст» фожиаси инсониятнинг бебаҳо маънавий бойлиги, битмас-туганмас тафаккур булоғи, жаҳон адабиётининг асл дурдонасидир. Асарда ўз халқини маърифатли қилиш, илм-маърифат кучи билан одамзод учун эзгулик ахтариш, узлуксиз ҳаракат, бунёдкорликни ҳаётий шиори деб билган буюк олим, ижодкор инсон ва ёруғлик тимсоли бўлиб гавдаланган Фауст ўзига қарши турган улкан инкор этувчи куч – иблис Мефистофель билан баҳс-мунозарада ғолиб чиқади. Фаустни йўлдан уриб, олижаноб интилишларидан чалғитиб, қалбидан озодлик, яратувчанлик туйғуларини батамом сидириб ташлаб, нафсоний лаззатлар қулига айлантиришни мақсад қилган иблис Мефистофель бу курашда мағлуб бўлади. Лекин ҳақиқатки, шайтон инсонни ғаразли мақсад йўлида дам зулмат қўйнига тортди, залолат ва сафолат кўчаларига етаклаб кирди, гоҳо гуноҳ ишларга ундаб, ақл-идрок кўзини беркитмоқчи бўлди. Лекин шайтон юраги соф, покдомон Фаустнинг қалбини забт этолмади. Мукаррам инсон Тангри ато этган ақл-идрок чироғи билан зулматдан йўл топиб чиқди. Модомики, иблис Мефистофель Арши аълода, Тангри билан баҳс-мунозарада гаровни аввалдан сўзсиз бой берган эди. Зеро, «Сен гаровни сўзсиз бой бердинг, аён» деганида, Тангри инсонга ато этилган ақл-идрок қудратини назарда тутганди.

Изланиш, фикрлаш, кураш ва адашишлар йўлида маънавий олами қарор топган Фауст ақлий камолотга эришади. У ҳаётининг олий лаҳзаларида шу ҳақиқатга тушуниб етдики, севги ва гўзаллик ўткинчи нарса, инсоннинг дунёга келишдан ва яшашдан мақсади эса ўз халқига, ватанига ҳалол меҳнат қилишдир. Инсон ҳаётининг маъноси ўйин-кулгу, кайф-сафо, ҳою-ҳавас эмас. Қалбида жўш урган улуғвор туйғулардан руҳияти юксалган Фауст ғайрат-шижоат отига миниб, денгиз чеккасида ажойиб шаҳар бунёд қилишга астойил енг шимаради; бу ишга атрофидаги меҳнатсевар инсонларни сафарбар этади.

Чин, ҳаётсевар Фаустнинг бутун хаёли шу эзгу мақсадларга банд: курашчан инсон қудратидан бу ер замин жаннати бўлур…

Узоқ ҳаёт йўлини босиб ўтган, қалби мудом юксакларга интилган Фауст ғоят гўзал дақиқаларда ўзи ахтарган чуқур ҳақиқатни, ОЛАМ ҲИКМАТИни тугал англаб етади:

Ҳаётининг энг олий лаҳзасида турганини ҳис этган Фауст одамзоднинг бахт-саодати йўлидаги машаққатли меҳнат самарасидан қониқиш ҳисси туяди ва фоний дунёни тарк этади; унинг жонини фаришталар осмонга олиб чиқиб кетади. Зеро, иблис Мефистофель билан баҳс-мунозара чоғида хитоб қилганидек: