Читать онлайн Семён Данилов - Дойду ахтылҕана
ААҔААЧЧЫЛАРГА
Семен Данилов 1977 сыллаахха талыллыбыт айымньыларын бэйэтэ икки томҥа таҥмыта. Бастакы томугар 1966–1976 сс. суруйбут айымньылара, иккис томҥа 1937–1965 сс. суруллубуттара киирбиттэрэ. Оттон 2005 сыллаахха олохтоммут «Саха народнай суруйааччылара» диэн сериянан тахсыбыт бастакы томугар кини огдообото Анна Данилова уонна народнай поэт Михаил Тимофеев бэлэмнээбит талыллыбыт лириката «Айыы сыдьаайа» диэн аатынан, мин киирии тылбынан бэчээттэммитэ. Оттон субу иккис томҥа, хронологияны тутуһан, 1937 сылтан 1965 сылга диэри суруллубут хоһоонноро уонна поэмалара киирдилэр.
Салаалар поэт урут тахсыбыт кинигэлэрин ааттарынан «Мин дойдум», «Аймах дьонум», «Эйэлээх куорат», «Хотой дьоло», «Күн таммаҕа», «Алаас сулустара» диэн ааттаннылар. Манна Семен Данилов поэт быһыытынан үүнэн-сайдан испит суола ырылыччы көстөр. Ол курдук, бэйэтэ суруйбутунуу, маҥнай норуот ырыаларын олуктарыгар чугаһатардыы олоххо чахчы буолбут түгэннэри хоһуйбут эбит буоллаҕына, 60-с сылларга поэт айымньылара дириҥээн, олоҕу бөлүһүөктүү көрүүтэ ситэн сириэдийбит. Ордук «Алаас сулустара» диэн кинигэтигэр киирбит хоһоонноро чахчы да поэт аатын ааттатар айымньылар. Итиннэ «Олоҥхо кэнниттэн», «Сайыҥҥы Сиинэ», «Сайылык», «Саха үҥкүүтэ», «Ырыа туһунан», «Бастакы хаар» диэн чулуу хоһоонноро киирбиттэр. Дэлэҕэ да итилэртэн үгүстэрэ ырыа буолан күн бүгүҥҥэ диэри ыллана сылдьыахтара дуо?
60-с сыллар, уопсайынан, саха поэзията саҥа кэрдиис кэмҥэ тахсыбыт бэлиэ сыллара этилэр. Ити саҕана Леонид Попов, Рафаэль Баҕатаайыскай, Моисей Ефимов, Иван Гоголев, Савва Тарасов, Михаил Тимофеев ордук тахсыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Кинилэр айымньылара, нууччалыы тылбаастанан, поэзияны киэҥ ыырга таһаарсыбыттара. Дьэ ити дьонтон биир бастаан иһээччинэн Семен Данилов буолан, ити сыллартан Россия бастыҥ поэттарын иһигэр аата ааттанар буолбута.
Кэлиҥҥи көлүөнэ ааҕааччыларга поэт маастарыстыбата муҥутаан испитин көрдөрөр кэрчик кэмэ бу томҥа кэрэһилэнэн киирдэ.
Н. Винокуров-Урсун,
поэт, кириитик,
П.А. Ойуунускай аатынан
Государственнай бириэмийэ лауреата
МИН ДОЙДУМ
(1937–1948)
ЫРЫА
Көмүс күнүм санньыйа
Киирэр сирин былдьаста,
Маайа ынах хамыйа
Барар кэмэ уолдьаста.
Ыллыыр чыычаах утуйан,
Айылҕабыт чуумпурда,
Оттуур колхоз уурайан,
Отуу уота умайда.
Паарка ыллаан эрдэҕэ
Маннык намыын киэһэҕэ,
Эдэр ыччат биэрэккэ
Эһиэкэйин эттэҕэ…
Намыын киэһэ дьаарбайа
Тахсыах эрэ, Даарыйа,
Сээкэй туһун аттара
Сэһэргэһиэх таарыйа.
* * *
Ый сырдыгар сүүрүгүм
Ырылыйа дьулуста.
Ырыам аргыһа чыычааҕым
Ыраах кытылга ыҥырда,
Күүгэн аллыбыт бакаалым
Күллэ-салла, дьалкыйда,
Көтөр көҥүлүм дабаана
Көҕөрүмтүйэн көһүннэ.
КЭЛЭР ҮЙЭ КИҺИТИГЭР
Мин төрөөн төлөһүйбүт алааспар
Эн үөскүөҥ, олоруоҥ – билэбин.
Эйиэхэ, ол ыраах бырааппар,
Бу ыллыыр ырыабын аныыбын.
Дьиибэргии, сонньуйа, эн ааҕыаҥ
Дирбийэр мин ырыам хоһоонун:
Биһиги үйэбит халлаанын,
Эн көрүөҥ охсуһуу толоонун.
Биһиги, эн убай дьонноруҥ,
Дүрбүөннээх үйэҕэ олоорпут,
Олохпут бу сырдык хоһоонун
Охсуһуу уотугар айарбыт.
Күн аайы куттанан турбакка,
Өлүүнү утары барарбыт,
Таптыырбыт, ыллыырбыт дьыбарга,
Буурҕаҕа муммуту сирдиирбит.
Мэһэйи, өлүүнү эһэрбит
Эн үөскүүр күөх мичил алааскар.
Күн аайы суол солуур этибит
Өспөт дьол айанын аартыгар.
Көмүскээн чэлгиппит алааспар
Эн үөскүөҥ, мичээриэҥ – билэбин…
«Быраатым, кэлэн мин үрдүбэр
Ахтаар!» – диэн кэриэспин этэбин.
КИЭҺЭ АЛААСКА
Ырааҕынан-чугаһынан
Ынахтар маҥырастылар,
Хаһыҥ курус тыалынан
Эккин-хааҥҥын сайа тыынар.
Бу дойду хас томторун,
Чугастааҕы дулҕаларын
Барытын мин билэрим,
Барытын тэпсибитим.
Үчүгэйиэн дойдум тыала
Сүрэхпин угуттуура,
Умнуллубут ырыа тыла
Уруккулуу сатарыыра.
Ханан эрэ ырааҕынан
Хаҥыл аттар тыбыырдылар,
Харалаабыт хатыҥнарым
Хараҥанан таҥыннылар.
Манна олох, манна тойук,
Манна атын сигили,
Сүрэхпинэн маны куруук
Ахтар, саныыр да этим.
Дьоллоох тойук, дьогдьоот киэһэ,
Дьолу булбут мин дойдум.
…Оҕо буолан ааспыт сааспын
Ордук саныы олордум.
ОЛОХ УОННА ОЛОҤХО
(А. Сурковтуу)
Этиҥ астыа. Сыллар ааһыахтара,
Биһиги кырдьан олоруохпут.
Бүгүҥҥү герой – олоҥхо бухатыыра,
Остуоруйа буолуо биһиги олохпут.
Этиэхтэрэ онно
айыы бухатыыра
Оччолоох-баччалаах
күүстээҕэ диэн,
Өлөр чааһыгар
өлбөт тыыннаах
Ырыа тылларын
эппитэ диэн.
Олоҥхо буолуо
улуу кыргыс туһунан,
Кырдьаҕастар уйадыйа истиэхпит:
Ол олоҥхо ойуулаах номоҕуттан
Амарахтык мичээрдиэхпит.
Оо, доҕоттоор,
Ол бухатыырдардыын
Биһиги буолбаппыат
арыаллаһан үөскээбиттэр,
Кинилэри кытта сайылык сыһыытыгар,
Оскуола олбуоругар
ойуоххалыы оонньообуттар,
Кинилэри кытта
Дьоллоох кэмҥэ
Дьолу үллэстэ
доҕордоспуттар,
Төрөөбүт дойдубут ыар дьылыгар
Хоһуок килиэби
үллэстибиттэр.
Билбэт этибит
Бүтүн күүстээхтэрин,
Киһиттэн ордук
киэптээхтэрин,
Саҥарар саҥалара
ырыа буолар
Сахаттан сабыйа
өйдөөхтөрүн.
Кинилэр сүгэллэрэ
киһи сүгэрин
Сылайан нүксүйбүт көҕүстэригэр,
Үөхсэр буолаллара, өлүү кэллэҕинэ,
Өлүүттэн
сиргэнэр
үгэстэринэн.
Биһиги билэбит:
Үрдүк баҕа,
Дойдуну таптыыр көнө сүрэх,
Көҥүлү таптыыр
модун санаа
Дьон курдук дьоҥҥо
олоортун.
Биһиги билэбит:
Дьон курдук дьон
Ийэ сирдэрин,
бар дьоннорун,
Алдьархайдаах
аат айаҕыттан
Араҥаччылаан ылбыттарын.
Этиҥ астыа,
Сыллар ааһыахтара.
Биһиги кырдьан олоруохпут,
Бүгүҥҥү герой –
олоҥхо бухатыыра,
Остуоруйа буолуо биһиги олохпут.
КЫАЙЫЫ КҮНЭ
Оҕонньорум биһикки
улуу сурахтан
Ойон туран
оҕолуу
уурастыбыт,
Оскуолабыт үрдүгэр
умайар былааҕы,
Оонньуу турдун
диэн,
ойутан таһаардыбыт.
Бүгүн биһиги,
Орто дойду билбэтэх
ороспуойун бииһин
Улуу
охсуһуу уотугар
уолугуттан ылан,
умса анньан,
урусхаллаабыттар,
Бүгүн биһиги,
илиибит көлөһүнүн
сүүспүтүгэр аҕаан,
Түөрт
күчүмэҕэй сылы
төлө түспүттэр,
Сардаҥа тыктаҕына,
күн көһүннэҕинэ –
Аан дайдым,
айылҕа ийэм,
Айгырыы
хамсыы
Айманарын курдук,
Аан дойдуну
сатарытар
Айхал бөҕөнү
айдаардахпыт
буоллун!
Улуу дойдуну
уһугуннарар,
Уруй бөҕөнү
уйгууртахпыт
буоллун.
Оҕонньорум барахсан
Оҕотугар түстэ:
Уулуссаҕа ойон тахсан
Уйадыйан турда,
Күрэх дьонун көрдө:
Кэлии,
Барыы,
Күлүү,
үөрүү!
Солко таҥас суугуна,
Хаарыс таҥас харсыыта,
Кыыс үөрбүт дьэдьэн имэ,
Уол оҕо ойуолуута.
Эмэн дьахтар эдэрсийбит,
Эмээхсин эккирээбит,
Сукуй тыа суугунаабыт,
Сулбут үрэх тыаһаабыт.
Уулусса,
дойду тыла
Уҕарыйбат музыка:
– Кыайыы!!!
– Кыайыы аатынан
кыайаргынан
үөр,
көт,
туой!
Уулуссаҕа
күйгүөр.
Көтөҕүллүү.
үгүс сиртэн,
суут дьиэттэн
Үрдүк сиргэ,
хонууга
Үмүөрүһэ
үөрдүстүлэр
Үөрүү былаахтара.
Трибунаҕа –
дьоллоох тыллар,
Дьон сүрэҕэр –
өспөт кыымнар…
Өрөгөйдүү
турбуппут онно
олох оҕолоро,
Оо, онтон
ырыа баарта
Ойуур,
толоон,
тыа аайы:
Айхаллан,
көҥүл кыраай!
Айхаллан,
улуу норуот!
Оҕонньорум булбут этэ
Уон көмүс остуопканы,
Оҕонньорум муспут этэ
Уон чулуу ыалдьыттары…
Оо! Дьэ, оҕонньорум,
Оҕонньор да буолбатах,
Уол оҕо – эдэр ырыа,
Ырыа – Кыайыы ырыата –
Ыҥырбыта остуолга.
МИН ДОЙДУМ
(Садофьевтыы)
Бу далай, бу халлаан сарыала,
Сүрэҕи угуттуур көй салгын,
Бу уйгу ыһыаҕын чараҥа,
Үлүскэн үөрүүбүт, бу дьолбут –
Барыта эн эбээт, мин дойдум!
Бу өлгөм үүнүүлээх алаастар,
Бу саһыл сыһыылар, толооннор,
Бу көмүс үктэллээх хайалар,
Угуттаан таһымныыр үрэхтэр –
Барыта эн эбээт, мин дойдум!
Бу мичил күн түһэн саатаабыт
Киэҥтэн киэҥ уорҕалаах сир-дойду,
Бу «кэхтэр» диэн тылы сатаабат
Кэрэммэт кэккэлээх ыччатым –
Барыта эн эбээт, мин дойдум!
Ньиргиэрдээх бу үрүҥ куораттар,
Киэҥтэн киэҥ куйаарар аартыктар,
Бу айар үлэбит этиҥэ,
Бу ыллыыр ырыабыт көмүһэ –
Барыта эн эбээт, мин дойдум!
МУУС УСТАРДААҔЫ САНАА
С.А. Местниковка
Таптыыбын эйигин, Сахам сирин,
Хаар хайыҥнаах төрөөбүт дойдубун,
Буурҕа сатыылыыр киэҥ сыһыыларын,
Үрдүк күннээх сааскы халлаанын.
Алҕас ааттаммыт муус устарга
Мин дойдубар муус устубат,
Тоҥоттуу барбыт кыстык хаарга
Халыйар хайыһар суолун хаалларбат.
Көтөр кэлэрин көһүтэр санаабар
Үлэм быыһыгар үрэҕи кэтэһэбин,
Кини тоҥ хара харалдьытыгар
Ньургуһун сибэкки ньургуйа үүнэрин.
Онно, мин санаабар, туманы курдат
Көстөргө дылылар көҕөрөр садтар,
Үрүҥ былытынан үллүммүт курдук
Үчүгэй бэйэлээх отонноох мастар.
Баҕар, кырдьык… (биһиги итэҕэйэбит)
Кыһын кыпчыарын биһиги кыайыахпыт –
Кулун тутар буурҕа кубулҕатын
Муустаах муораҕа кыйдаан ыытыахпыт.
Оччоҕо мин дойдум хаар хайыҥын
Кэмин иннинэ киэр гыныаҕа,
Сыыһа ааттаммыт муус устарым,
Ыам ыйыныы, балыгын ыытыаҕа.
Нарын бэйэлээх таҥара кийииттэрэ
Таҥнан туруохтара, сайынынан тыына.
Күннээх дойдум отонноох мастара
Кийииттии кэлиэхтэрэ чаллах тииппэр.
Алаас арыытыгар, отонноох садка
Дьоллоох оҕолор көрүлүү сырсыахтара.
Абрикос отону аҕалара дьоҥҥо
Айдаара сырса аҕалан биэриэхтэрэ.
Оччоҕо биһиги, кыһыны кыайбыттар,
Оҕобутугар түһэн олоруохпут,
Көҕөрө барбыт алаас куулатыгар
Кулун тутарга кус маныахпыт.
ХОДУҺА
Турда колхоз алааһыгар
Уоттаах куйаас өҥүрүгэ,
Үрдүк күҥҥэ талаһар
Сиҥнэ үүммүт бэттиэмэ.
Силлиэ тыал өлөҥ оту
Сирилэччи ытыйбата,
Үлэ күүрэн эбэ хотун
Үүммүт ото долгуннурда.
Кырбый кыыл кынатынан
Кыптыыйдана оонньообото,
Эмдэй-сэмдэй түһүстүлэр
Элитиэпкэ бэртэрэ.
Быыстала суох хабыгырыы
Бүлүмүөттэр күрсүбэттэр,
Xапсаҕайдык татыгырыы
Косилкалар сырыстылар.
Күөх уйгунан көмүллэн,
Сытта колхоз алааһа,
Сүрэххэ, быарга билиннэ
Самаан сайын сылааһа.
СААС
Уһуга суох ыллыы-туойа,
сааскы халлаан турда,
Чэбдик дойдум, мичил үөрэ,
тыына, уһугунна.
Совет дьиэтин былааҕын
күнүм үөрэ тиирэр,
Пионер оҕо ырыатын
тыалым ыраах илдьэр.
Сииктээх буорга түһэн тиллэр
төрөл көмүс сиэмэ,
Ыраас, сырдык ача үүнэр,
атар лабаа бүөрэ.
Уонна сырдык үрүйэлэр
киһи аймах дьолун
Ырыа гынан туойбуттар
сүүрүк көмүс тылынан.
Сирбитин симии, оҥоро,
тоҥсуйдулар уустар…
Советскай дойдум олоҕо
күнү көрсө устар.
Уһуга суох
ыллыы-туойа,
сааскы халлаан турда.
Уһуга суох
үөрүү тыына
сүрэххэ кутулунна.
САРСЫАРДА
Көр эрэ: сырдык дьол
Мичээригэр маарынныыр,
Көр эрэ: сардаҥа
саҕахха сыдьаайда.
Аан дойдум уһуктан,
Сырдыкка сыламныыр,
Аан дойдум саҥанан
сандаарда.
Саҥа күөх солкоҕо
Сууланан турдулар
Саҥа күөх
унаарар мырааннар,
Эн курдук мөлүйүөн
Дьон турар,
уһуктан,
Эн курдук,
хомунар,
тараанар.
Советскай киһи, эн,
дьиэ тута
тахсаҕын
Советскай Союзка –
мөлүйүөн.
Сүгэҕин эн маска батары охсоҕун,
Охсуллар сүгэлэр –
мөлүйүөн…
Дирбийэн-дарбыйан
үлэлии тураҕын;
Ыраатта
эн үлэҥ ырыата.
Дирбийэн-дарбыйан
сатарыы турдаҕа
Советскай сир ийэ
барыта.
Мас суоран, таҥастаан
Истиэнэ уураҕын –
Мөлүйүөн
истиэнэ ууруллар.
Эн түргэн
тутуунан
Сарайдаан бүтэҕин –
Мөлүйүөн
саҥа дьиэ
сандаарар.
Эн ыллыыр
ырыаҕар
Сардаҥа сыдьаайар,
Эн ырыаҥ иһиллэр
сир аайы.
Эн өлбөт ааккыныы
саҥа дьиэҥ сандаарар…
Сарсыарда
сайаҕас, ылааҥы.
КҮһҮН
Бурдук сириттэн улардар көттүлэр,
Буруо уһуннук тура унаарар,
Алаас аһыллан ынахтар маҥырастылар,
Амтаннаах кэнчээри сыта тунуйар.
Уонна дуо, доҕоттоор, сайдам салгыным,
Убуруу-сыллыы, уолукпар эриллэр,
Утаппыт сүрэххэ сүдүрүүн нууралым
Уһуннук-уһуннук угуттуу диэлийэр.
Оттообут хотуурун отунан баайан
Оҕонньор киһи хоспоҕор уурар,
Дьиктилээх күнүм, санньыйа ылааран,
Тииттэргэ саһаары тыаһа суох устар.
Ол дьиэҕэ киһи суох: оҕонньор дал тутар,
Хобороос хотону сыбаһа барбыта.
Маҥхааһай таһыгар бурдук астыыллар,
Уйбаан эһиилги сонуогу хорутар.
Көҥүл сир дьонноро олоҕу оҥостор
Күүрээннээх үлэнэн күһүнү көрсөбүт.
Үлэни үмүрүтэн муҥхаҕа, булка
Кыһыны кытта тэҥҥэ туруохпут.
* * *
Өйдүүгүөн үүнүүлээх хонуунан
Күүлэйдии миигинниин испиккин,
Хонууга сибэкки хомуйан
Хоскор эн киллэриэх буолбуккун?
Кэмчиэрэ ыйытар саҥабар
Хоруйдаан биир тылы эппиккин,
Сөрүүҥҥэ, сииктээх түүн үөһүгэр
Сэмэйдик сиэттиһэн испиккин?
Өйдүүгүөн олох киэҥ суолунан
Дьоллоохтук хаамыахпыт диирбитин,
Эриэккэс санааттан долгуйан,
Эн онно мичээрдии испиккин?
Оччоҕо мин, хоту көтөөрү,
Кынаппын куурдуна сылдьарым.
Арахсыы ол дьоллоох чаастарын
Ахтаҕыан, мин күндү Анютам?
КЫҺЫҤҤЫ СУОЛ
Тугун баҕас уһунай
Нуоралдьыма үрэҕэ,
Xаһан-хаһан тиийиэмий
Хампа алаас ыалыгар?
Тиийиэм киэһэ уот өһөн,
Похожие книги
Бу томҥа саха народнай поэта Семен Петрович Данилов 1937–1965 сылларга суруйбут хоһоонноро, поэмалара киирдилэр.
Роман в четырёх книгах. В целом это жизнеописание героя на протяжении 55 лет. "Шуга" повествует о его попытке раскрыть тайну жизни своего отца, но герой сталкивается с тайной своего происхождения.«Крест-накрест» – Ленинград спустя четыре года после описываемых в «Шуге» событий. Встреча с новыми людьми, раскрытие новых талантов и, соответственно, повышение меры ответственности за судьбу близких и не очень близких людей. «Последняя попытка» – неско
В сборник известной детской писательницы Нины Михайловны Артюховой (1901–1990 гг.) вошли повести «Мама», «Леля» и поэма «Грибное лето», которая публикуется впервые. Все три произведения рассказывают о жизни и судьбах обычных людей – больших и маленьких – в военные и первые послевоенные годы, о том, как перепахала война семьи и отношения, как по-разному ведут себя люди в такую тяжелую пору, как нелегко строить новое и восстанавливать разрушенное,
В книге «Братья Харди и тайна старой мельницы» юным сыщикам придется распутать очередной клубок череды запутанных событий. В городе появились фальшивые двадцатидолларовые купюры. Догадок много, но улик – практически ни одной. Правда, одна зацепка приводит братьев Харди на старую мельницу, которая служит проходной для современного завода. Что-то на этой мельнице есть, но попасть туда практически невозможно. И тогда братья решают пойти на риск…Для
Красавица Маргарита – жемчужина высшего света Англии. Она посещает светские рауты, водит дружбу с принцем Уэльским и терпит нелюбимого, но состоятельного мужа. Тем временем в Англии только и разговоров что о неуловимом герое по прозвищу Сапожок Принцессы. Он умудряется спасать французских аристократов из рук палачей и от лезвия гильотины. Его превозносят по одну сторону Ла-Манша и отчаянно желают отправить на плаху по другую сторону пролива. Фран
90-е годы, бедность, пьющие родители, травля в школе – всё это слишком для одной некрасивой странной девочки Оли.
Из книги вы узнаете много нового и интересного о членах императорской фамилии. Поймете, что их жизнь совсем не была бесконечной чередой праздников и торжественных церемоний. Помазанники Божии – живые люди со своими характерами, вкусами, причудами, странностями, увлечениями. Каковы они были в быту? Чем увлекались на досуге? Как ладили между собой великие князья? Об этом и о многом другом рассказано в обстоятельном исследовании доктора исторических